19. Mateczka Gaja czy podstępna Medea – jaka jest planeta Ziemia?

Nieco znudzeni starą, dobrą Ziemią, ludzie od lat uprawiają nieszkodliwy eskapizm, zaczytując się w literaturze fantastycznonaukowej. Śledzą opisywane w niej losy międzygalaktycznych Kolumbów odkrywających nowe światy – hen, na drugim końcu Galaktyki albo i dalej. Czytają historie o inwazji obcych cywilizacji, którym z kolei nasza Błękitna Planeta wydaje się szczytem kosmicznej egzotyki, Tajlandią wszechświata. Tymczasem cytując kanonicznego pisarza Roberta Heinleina, my także jesteśmy jak „obcy we własnym kraju”; pojawiliśmy się na Ziemi jako gatunek zaledwie przed chwilą – zważywszy na miliardy lat jej historii. Można powiedzieć, że spadliśmy w sam wir ewolucji i teraz, mozolnie, z zapisów kopalnych i modeli teoretycznych usiłujemy odczytać jej przebieg. Z tej lektury wyłania się obraz dwojakiego rodzaju.

W latach 70. XX w. brytyjski ekolog James Lovelock zaproponował ideę (i nadał jej medialny impet), że Ziemia jest jak matka Gaja, która bierze pod troskliwą opiekę wszystko, co żywe. Nasza planeta, zdaniem Lovelocka, miała być niczym wielki, samoorganizujący się superorganizm, który – o ile tylko nie jest zaburzany przez bezmyślną działalność człowieka – jest zdolny do samoregulacji. Schładza się, kiedy osiągnie zbyt wysoką temperaturę; ogrzewa, kiedy lodowa czapa urośnie za duża, itd. Sam Lovelock złagodził po latach swoją antropomorfizującą wizję, ale było już za późno – mocno zaistniała w sferze publicznej. Wpłynęła i wciąż wpływa na kolejne pokolenia naukowców i filozofów. Bilans zysków i strat jest zapewne pozytywny, bo świadomość ekologiczna także wśród ludzi bez cenzusów uniwersyteckich urosła znakomicie, ale teoria Gai uśpiła też nieco naszą czujność. Tak przynajmniej uważają niektórzy aktywni dziś naukowcy.