W artykule poświęconym Sarah Bernhardt „Sztuka skandalu” (POLITYKA 13) Paula Apanowicz porusza wątek cross-dressingu kobiecego, pisząc, iż bohaterka była jedną z pierwszych XIX-wiecznych kobiet noszących spodnie. Informacja ta wymaga pewnych objaśnień. Autorka ma tu na myśli z pewnością przypadki przebierania się, które – aczkolwiek tchnące skandalem – były już tolerowane. Przypadki takie zdarzały się bowiem oczywiście i wcześniej, lecz były surowo karane, nierzadko nawet śmiercią. Tolerancja wobec takich aktów rozwijała się stopniowo po rewolucji francuskiej. W 1800 r. we Francji wprowadzono system policyjnych zezwoleń na noszenie przez kobiety stroju płci przeciwnej, chociaż i tak naruszenie tego przepisu skutkowało już tylko niedużą grzywną. Z takiego zezwolenia korzystała m.in. znana malarka Rosa Bonheur (1822–99). Z ograniczeń tych nic sobie nie robiła natomiast słynna pisarka, ukochana Chopina, George Sand (1804–76), która często przywdziewała strój męski, a do tego jeszcze paliła papierosy i cygara.
Warto może dodać, że wszystkie te uwagi dotyczą kultury zachodniej, w innych kulturach napotkać można bowiem różne stopnie przyzwolenia na praktykowanie cross-dressingu (np. hidźra w Indiach czy berdache u Indian północnoamerykańskich).
DR JERZY A. KOWALSKI
INSTYTUT BADAŃ SEKSUALNYCH W OPOLU