Pomocnik Historyczny

Zderzenie z Izraelem

Konflikt bliskowschodni należy do najdłużej trwających we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Złożyły się na niego wojny między młodymi państwami arabskimi a nowym Państwem Izrael oraz nierozwiązana do dziś kwestia palestyńska.

Geneza konfliktu. Syjonizm polityczny.

Pewnym paradoksem jest, że geneza konfliktu bliskowschodniego ma swoje źródła w nowożytnej Europie. Kontynent ten stał się obszarem zamieszkiwania największej diaspory żydowskiej na świece. W II poł. XIX w. w Europie zaczęły kształtować się nowoczesne tożsamości narodowe, również ludności żydowskiej. Narodziny nacjonalizmu żydowskiego są najczęściej kojarzone z działalnością dziennikarza Teodora Herzla. Broszura jego autorstwa „Der Judenstaadt” (1895 r.) jest powszechnie uważana za zaczyn żydowskiej świadomości narodowej, określanej mianem syjonizmu politycznego (w przeciwieństwie do syjonizmu religijnego, który akcentował wspólnotę wyznania). Idee Herzla pojawiły się w okresie wzrostu antysemityzmu w ówczesnych państwach europejskich. Analiza zjawiska skłoniła Herzla do przyjęcia założenia, że idea asymilacji w społeczeństwach europejskich zawiodła, a tym samym Żydzi nie będą zaakceptowani jako integralna część poszczególnych narodów europejskich. Idea syjonizmu politycznego została sprowadzona do dwóch koncepcji: (1) Żydzi są narodem takim samym jak inne narody europejskie, nie są zatem jedynie grupą religijną; (2) skoro Żydzi są narodem, powinni posiadać prawo do własnego państwa.

W 1897 r. na kongresie syjonistycznym w Bazylei powołano do życia Światową Organizację Syjonistyczną (ŚOS), która przyjęła tzw. program bazylejski. Wzywał on do kształtowania i kultywowania żydowskiej świadomości narodowej, uzyskania poparcia dla celów ruchu syjonistycznego ze strony ówczesnych mocarstw, inspirowania migracji żydowskiej do Palestyny. Przede wszystkim postulował działania na rzecz utworzenia państwa żydowskiego. Teodor Herzl zapisał w swoim dzienniku: „właśnie stworzyłem państwo żydowskie”. Problem polegał na tym, że w europejskiej przestrzeni politycznej i geograficznej myśl o utworzeniu takiego państwa była całkowicie nierealna.

Najbardziej oczywistym miejscem była Palestyna, kolebka narodu żydowskiego, miejsce istnienia żydowskich organizmów państwowych, a także świętego miasta Jerozolimy. Obszar ten nie był jednak terytorium bezpaństwowym i znajdował się pod władzą imperium osmańskiego. Negocjacje Herzla z imperium osmańskim, dotyczące ewentualnego wykupu Palestyny, zakończyły się niepowodzeniem. W 1903 r. Brytyjczycy zaoferowali ŚOS przejęcie obszarów w Afryce Wschodniej; propozycja ta została odrzucona. Kongres Syjonistyczny (1905 r., już po śmierci Herzla) podjął decyzję o skierowaniu całego wysiłku na utworzenie siedziby narodowej w Palestynie. Ziarno konfliktu zostało zasiane.

Palestyna.

Palestyna nie stanowiła jednego okręgu administracyjnego w imperium osmańskim. Nie była również obszarem bez narodu (art. s. 108). W latach 80. XIX w. zamieszkiwało tam ok. 250 tys. ludności arabskiej. Populacja żydowska nie przekraczała 24 tys. osób. Ostatnie dwie dekady XIX w. przyniosły rozwój żydowskiego ruchu osadniczego (alija). Był on organizowany początkowo przez barona Edmunda de Rothschilda oraz stowarzyszenie Miłośników Syjonu. Po kongresie bazylejskim organizację osadnictwa przejęła ŚOS. Nie miało charakteru masowego. W 1914 r. ludność żydowska Palestyny stanowiła poniżej 10 proc. jej populacji, przy czym liczbę ludności arabskiej szacowano na 650 tys.

I wojna światowa. Deklaracja Balfoura.

Przegrana Turcji, która przyłączyła się do wojny po stronie państw centralnych, stworzyła niezwykle korzystną sytuację dla realizacji celów ruchu syjonistycznego. Zyskał on możnego protektora w postaci rządu brytyjskiego, który w 1917 r., w przededniu wkroczenia wojsk brytyjskich do Palestyny, wydał tzw. deklarację Balfoura, skierowaną do barona Rothschild. Brytyjski minister spraw zagranicznych deklarował, że po zakończeniu działań wojennych Palestyna nie zostanie ponownie włączona w obszar imperium tureckiego. Jednakże fundamentalne znaczenie miały stwierdzenia, że stanie się ona siedzibą narodową dla narodu żydowskiego. Nie przesądzało to o utworzeniu państwa, jednakże było zapowiedzą zgody na swobodną emigrację żydowską.

Mandat palestyński.

Dalsze losy obszaru palestyńskiego rozstrzygnęły się w gronie wielkich mocarstw. W trakcie obrad konferencji pokojowej w Paryżu Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone uzgodniły, że arabskie prowincje imperium osmańskiego zostaną przekazane pod zarząd nowo powstałej organizacji międzynarodowej – Ligi Narodów. Ostateczny podział terytoriów mandatowych nastąpił w trakcie konferencji sojuszniczej w San Remo w 1920 r. Mandat nad Palestyną i Irakiem otrzymała Wielka Brytania. W 1921 r. pierwotny obszar mandatowy został podzielony na dwa: tereny na wschód od rzeki Jordan do granicy z mandatem irackim zostały przekazane jednemu z brytyjskich protegowanych z okresu wojny, pochodzącemu z rodu Haszymidów księciu Abdullahowi. W ten sposób powstał późniejszy emirat Transjordanii, znajdujący się jednak wciąż pod zwierzchnictwem mandatowym Wielkiej Brytanii. Natomiast tereny pomiędzy Jordanem a wybrzeżem Morza Śródziemnego utworzyły właściwe terytorium Palestyny mandatowej, znajdującej się pod zarządem brytyjskiego Wysokiego Komisarza urzędującego w Jerozolimie.

Ostateczny kształt mandatu palestyńskiego został określony na mocy umowy, którą Wielka Brytania zawarła z Ligą Narodów 24 lipca 1922 r. Zobowiązywała się w niej do respektowania zasad wyrażonych w deklaracji Balfoura, co oznaczało oficjalną zgodę na emigrację żydowską do Palestyny. Mandatariusz był zobowiązany do utworzenia instytucji samorządowych zarówno dla ludności arabskiej, jak i żydowskiej. W ten sposób mniejszość żydowska, a przede wszystkim ludność napływowa, została zrównana w prawach z rdzenną i stanowiącą większość ludnością arabską.

Pod koniec okresu międzywojennego obszar ten był zamieszkany już przez 429 tys. Żydów. W tym samym czasie liczba ludności arabskiej wzrosła do 1 mln. Rosnący napływ ludności żydowskiej doprowadził do oporu ze strony ludności arabskiej. Stopniowo przybierał on charakter ruchu zbrojnego, który był skierowany zarówno przeciwko osadnikom żydowskim, jak i brytyjskiej administracji mandatowej. Zaczęła się kształtować świadomość narodowa Arabów palestyńskich. Agencja Żydowska, organ samorządowy ludności żydowskiej, przystąpiła do tworzenia tajnej struktury militarnej w celu obrony przed atakami arabskimi. W ten sposób powstała Hagana, zaczyn sił zbrojnych późniejszego Izraela.

Raport komisji Peela.

W 1936 r. Wielka Brytania wysłała do Palestyny komisję rządową, która miała zaproponować odpowiednie rozwiązania w celu uspokojenia konfliktu (tzw. komisja Peela). Jej raport, opublikowany w lipcu 1937 r., różnił się w sposób znaczący od wcześniejszych dokumentów. Komisja stwierdzała, że jedynym rozwiązaniem nabrzmiałej sytuacji jest podział Palestyny na państwo żydowskie i obszar arabski, który miał zostać włączony do emiratu Transjordanii. Jerozolima i Betlejem wraz z pasem lądowym łączącym je z wybrzeżem morskim miały znaleźć się pod zarządem międzynarodowym. Raport wywołał powszechny protest po stronie arabskiej i wznowienie rebelii antybrytyjskiej. Brytyjczycy rozwiązali Wysoki Komitet Arabski, a jego przywódcy bądź zostali uwięzieni, bądź udali się na emigrację.

Biała Księga.

Świadomość zbliżającego się konfliktu z III Rzeszą i możliwość wykorzystania przez Niemcy konfliktu w Palestynie przeciwko interesom brytyjskim skłoniła rząd Wielkiej Brytanii do zredefiniowania polityki palestyńskiej. Tym razem była ona niekorzystna dla ruchu syjonistycznego. Biała Księga (maj 1939 r.) stanowiła, że po dziesięcioletnim okresie przejściowym zostanie utworzone jednolite państwo palestyńskie, w którym Żydzi otrzymają jedynie autonomię narodową. Zapowiedziano wprowadzenie stref zakazu nabywania gruntów przez osadników żydowskich. Dokument stanowił, że po pięciu latach emigracja żydowska powinna całkowicie ustać.

Holocaust. Rezolucja Hotelu Biltmore.

Okres II wojny miał kluczowe znaczenie dla powstania Izraela. Złożyły się na to dwie główne okoliczności. Pierwszą był tragiczny los Żydów europejskich. Utworzenie państwa żydowskiego miało być swoistym zadośćuczynieniem za Holocaust. Kolejnym czynnikiem było przeniesienie centrum ruchu syjonistycznego z Europy do USA i uzyskanie poparcia dla jego celów ze strony tamtejszych polityków, a także amerykańskiej diaspory żydowskiej. W 1942 r., podczas nowojorskiej konferencji z udziałem przedstawicieli ŚOS, AŻ oraz amerykańskich organizacji syjonistycznych i żydowskich przyjęto tzw. Rezolucję Hotelu Biltmore. Wzywała ona do odrzucenia brytyjskiej Białej Księgi i zawierała wyraźną deklarację, że ostatecznym celem jest ustanowienie państwa żydowskiego w Palestynie.

Początkowo ruch syjonistyczny odniósł umiarkowany sukces. Prezydent Roosevelt, nie chcąc ryzykować rewolty arabskiej na Bliskim Wschodzie, unikał jednoznacznego stanowiska prosyjonistycznego. Co więcej, w trakcie spotkania z królem Arabii Saudyjskiej (początek 1945 r.) twierdził wręcz, że będą brane pod uwagę racje obu stron konfliktu i Stany Zjednoczone nie uczynią nic w sprawie palestyńskiej bez konsultacji ze stroną arabską.

Rezolucja 181 ONZ.

Stanowisko amerykańskie uległo zmianie po śmierci Roosevelta w kwietniu 1945 r. i objęciu urzędu prezydenta przez Harry’ego S. Trumana. Początkowo Amerykanie usiłowali znaleźć rozwiązanie wspólnie z Brytyjczykami. Gdy działania te zawiodły, odwołano się do autorytetu nowo powstałej ONZ. Powołała ona do życia specjalną komisję międzynarodową, która miała wypracować plan dotyczący przyszłości Palestyny. Jej raport stał się podstawą rezolucji (nr 181), którą przyjęło Zgromadzenie Ogólne 29 listopada 1947 r. Dokonywała ona podziału Palestyny na dwa organizmy państwowe: żydowski i arabski. Miały być one połączone unią gospodarczą i walutową. Miejsca święte (Jerozolima i Betlejem) jako corpus separatum byłyby pod nadzorem międzynarodowym. Rezolucja nie została wprowadzona w życie z uwagi na sprzeciw państw arabskich. Jedynie ruch syjonistyczny zapowiedział gotowość do zaakceptowania decyzji ONZ.

Państwo Izrael.

W Palestynie tymczasem trwał konflikt zbrojny o cechach wojny domowej, którego stronami były wojska brytyjskie oraz palestyńskie i żydowskie organizacje militarne. Powszechne były akty terroru skierowane przeciwko wojskom brytyjskim, a także arabskiej i żydowskiej ludności cywilnej. Wielka Brytania ostatecznie podjęła decyzję o zakończeniu wykonywania mandatu palestyńskiego. Obie zwaśnione strony, arabska i żydowska, rozpoczęły przygotowania do otwartej walki zbrojnej. 14 maja 1948 r., w przeddzień wycofania się Brytyjczyków, Agencja Żydowska ogłosiła powstanie państwa żydowskiego – Izraela.

Izraelska Deklaracja Niepodległości powoływała się na wolę społeczności międzynarodowej, w tym rez. 181 ONZ. Jednakże z uwagi na uwarunkowania międzynarodowe i stanowisko państw arabskich los Izraela był niepewny. 15 maja 1948 r. państwa Ligi Arabskiej (art. s. 99) ogłosiły, że ich wojska wkroczą do Palestyny w celu utworzenia tam państwa arabskiego. Wojna izraelsko–arabska stała się faktem.

I wojna izraelsko–arabska.

Działania wojenne w okresie pierwszej wojny izraelsko–arabskiej toczyły się pomiędzy majem 1948 r. a czerwcem 1949 r. Wojska izraelskie w początkowej fazie broniły obszarów koncentracji ludności żydowskiej. Przełomowym momentem było pierwsze zawieszenie broni w połowie czerwca 1948 r. Do Izraela trafiła wówczas broń z Czechosłowacji, co odbyło się za wiedzą i przyzwoleniem Związku Radzieckiego. Moskwa liczyła na to, że istnienie państwa izraelskiego osłabi wpływy Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie.

Warto w tym miejscu przypomnieć zgodne uznanie państwowości izraelskiej nie tylko przez Stany Zjednoczone, które uczyniły to pierwsze, ale także przez Związek Radziecki i inne państwa komunistyczne. Jeśli więc w oczach nacjonalistów arabskich i fundamentalistów muzułmańskich USA są oskarżane o zainstalowanie Izraela na Bliskim Wschodzie, to nie mniej kluczową rolę odegrał w tym Związek Radziecki. Co więcej, pomimo uznania Izraela Waszyngton nie zdecydował się na wspomożenie go dostawami sprzętu wojennego w momencie tak kluczowym dla przetrwania państwa izraelskiego.

Na przełomie 1948 i 1949 r. Izraelskie Siły Obronne (ISO) przeszły do ofensywy, zdobywając większą część Palestyny mandatowej. Jedyną formacją militarną po stronie państw arabskich, która okazała się zdolna do osiągnięcia sukcesu wojskowego, był transjordański Legion Arabski. Zajął on obszar tzw. Zachodniego Brzegu Jordanu oraz Wschodnią Jerozolimę. Wzgórze Świątynne (art. s. 111) wraz ze Ścianą Płaczu znalazło się poza granicami państwa izraelskiego.

Sukcesy ISO zmusiły państwa arabskie do podjęcia rokowań. Przy współudziale specjalnego wysłannika ONZ Ralpha Bunchee Izrael zawarł układy rozejmowe z Egiptem, Libanem, Transjordanią i Syrią. Pozostałe państwa nie zdecydowały się na negocjacje. Wojska izraelskie zajęły niemal cały obszar mandatowy z wyjątkiem wspomnianego Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy, która została włączona do terytorium Egiptu. W porównaniu z obszarem przyznanym przez rez. 181, obszar Izraela powiększył się z 14 tys. do 21 tys. km kw.

Porozumienia Rodyjskie nie miały charakteru układów pokojowych. Istnienie Izraela nie zostało uznane przez państwa arabskie. Co więcej, deklarowały one dążenie do jego likwidacji. Jedynie dzięki pomocy finansowej ze strony USA państwo izraelskie – zgodnie bojkotowane gospodarczo przez Arabów – mogło się rozwijać. Wsparcie amerykańskie zapewniło też Izraelowi członkostwo w ONZ.

Kryzys sueski.

W 1952 r. grupa tzw. Wolnych Oficerów obaliła monarchię w Egipcie i proklamowała powstanie republiki. Po dwóch latach walki o władzę urząd prezydenta przejął faktyczny przywódca ruchu Wolnych Oficerów płk Gamal Abdel Naser. Na początku 1955 r. doszło do kryzysu w relacjach egipsko-izraelskich. Terytorium Synaju i Strefy Gazy było obszarem wypadowym dla działań palestyńskich fedainów przeciwko osiedlom izraelskim. Po jednym z takich ataków Izrael zdecydował się na uderzenie odwetowe, którego ofiarą padły posterunki armii egipskiej. Sytuacja ta skłoniła Nasera do poszukiwania dostaw uzbrojenia. USA i inne państwa zachodnie nie były skłonne do dozbrojenia armii Egiptu, skoro nie akceptował on istnienia Izraela. Sytuację tę wykorzystał Związek Radziecki dla zbudowania wpływów w świecie arabskim. We wrześniu 1955 r. Egipt zawarł umowę z Czechosłowacją w sprawie dostaw sprzętu wojennego. Sytuację tę Izrael zaczął traktować jako zagrożenie dla swego bezpieczeństwa.

W celu powstrzymania Egiptu od zacieśnienia kontaktów z blokiem komunistycznym, USA – przy współpracy Wielkiej Brytanii i Banku Światowego – zdecydowały się na rozpoczęcie negocjacji w sprawie finansowania egipskiego planu budowy tamy asuańskiej. Gdy w maju 1956 r. Egipt nawiązał stosunki dyplomatyczne z nieuznawaną przez Zachód Chińską Republikę Ludową, Amerykanie wycofali się z projektu współfinansowania budowy tamy. W odpowiedzi Egipt znacjonalizował Międzynarodowe Towarzystwo Kanału Sueskiego, co uderzyło w interesy Francji i Wielkiej Brytanii. Państwa te zdecydowały się wykorzystać wrogość izraelsko-arabską przeciwko prezydentowi Egiptu. 22–24 października 1956 r. w Sevres pod Paryżem doszło do tajnego potkania przedstawicieli trzech państw. Ustalono szczegóły operacji przeciwko Egiptowi.

II wojna izraelsko-arabska (sueska).

29 października 1956 r. wojska izraelskie wkroczyły na półwysep Synaj i do Strefy Gazy. Istotnym elementem operacji było wysadzenie desantu w okolicach przełęczy Mitla na Synaju. Dawało to pozór zagrożenia dla żeglugi międzynarodowej po Kanale Sueskim. Dzień później Francja i Wielka Brytania wystosowały ultimatum w sprawie wycofania się walczących stron ze strefy kanału. Wobec egipskiej odmowy państwa te przystąpiły do ataków lotniczych. 5 listopada rozpoczął się francusko-brytyjski desant na Egipt. Operacje militarne zostały zakończone po dwóch dniach walk. Zdecydowała o tym presja Waszyngtonu i Moskwy.

Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję w sprawie utworzenia Sił Doraźnych ONZ (UNEF), które najpierw wkroczyły do strefy Kanału Sueskiego, a w kolejnych miesiącach rozdzieliły siły egipskie i izraelskie. Do marca 1957 r. pod presją Stanów Zjednoczonych Izrael wycofał się z zajętych obszarów. Zakończona w ten sposób wojna nie zmieniła nic w relacjach izraelsko-arabskich. Izrael uzyskał jedynie względne poczucie bezpieczeństwa. (Granica z Egiptem została zabezpieczona przez UNEF, odblokowano żeglugę przez cieśninę Tiran). Wojna okazała się tryumfem Nasera. Pomimo klęski militarnej wyszedł niewątpliwie zwycięsko ze starcia politycznego z Wielką Brytanią i Francją. Od czasu kryzysu sueskiego prezydent Egiptu stał się sztandarową postacią arabskiego nacjonalizmu.

III wojna izraelsko-arabska (sześciodniowa).

Rozegrała się w dniach 5–11 czerwca 1967 r. i ze względu na krótkotrwały charakter nazywana jest sześciodniową. Należy ją uznać za jeden z najważniejszych konfliktów zbrojnych w regionie po zakończeniu II wojny światowej; jego konsekwencje do dziś wpływają na bliskowschodnią sytuację polityczną. Pośrednią przyczyną wojny był wzrost napięcia związany z nasilającymi się od 1964 r. atakami fedainów palestyńskich, kryzysem izraelsko-syryjskim w kwestii wykorzystania wód Jordanu oraz zacieśnieniem relacji militarnych pomiędzy Egiptem, Syrią i Jordanią (byłą Transjordanią). W maju 1967 r. prezydent Naser sprowokował sytuację kryzysową, żądając najpierw wycofania sił UNEF z Synaju, a następnie ponownie blokując żeglugę przez Tiran. Izrael uznał te działania za oznakę agresji, na którą ma prawo odpowiedzieć siłą.

5 czerwca siły izraelskie zaatakowały wojska egipskie na Synaju, wkrótce do wojny przyłączyły się Syria i Jordania. Wojna zakończyła się totalną klęską państw arabskich. Egipt stracił Strefę Gazy i półwysep Synaj, Jordania – Zachodni Brzeg i Wschodnią Jerozolimę, a Syria – Wzgórza Golan. Ogromny wymiar emocjonalny miało dla Izraela zajęcie Starego Miasta w Jerozolimie. Najważniejsze sanktuarium judaizmu znalazło się w obrębie państwa izraelskiego. Pomimo skali zwycięstwa rezultat polityczny wojny nie był dla Izraela korzystny. Politycy izraelscy deklarowali, że są skłonni wycofać się z zajętych obszarów w zamian za rozpoczęcie negocjacji w sprawie zawarcia układu pokojowego. Oferta została odrzucona przez przywódców państw arabskich zgromadzonych w Chartumie. Przyjęli oni politykę tzw. trzech nie: nie dla istnienia Izraela, nie dla jego uznania i nie dla negocjacji pokojowych.

Zimnowojenny schemat konfliktu. Rezolucja 242.

Wojna sześciodniowa ugruntowała zimnowojenny schemat konfliktu. Państwa arabskie uzyskały wsparcie Moskwy, Izrael zaś status jednego z najważniejszych partnerów strategicznych USA na Bliskim Wschodzie z dostępem do amerykańskiego sprzętu wojennego.

29 listopada 1967 r. Rada Bezpieczeństwa uchwaliła rezolucję 242, która wzywała Izrael do wycofania się z zajętych obszarów, a państwa arabskie do uznania państwa izraelskiego i zawarcia z nim trwałego układu pokojowego. Nie została zrealizowana, ale odegrała istotną rolę w dalszych etapach konfliktu.

IV wojna izraelsko-arabska (Jom Kippur; ramadanowa).

Działania zbrojne rozpoczęły się 6 października 1973 r. Egipt i Syria chciały odzyskać obszary utracone w 1967 r. W pierwszej fazie ich wojska odnosiły spore sukcesy. Jednakże wstrzymanie ofensywy egipskiej pozwoliło Izraelowi na przygotowanie kontrofensywy. Jej sukces był możliwy m.in. dzięki natychmiastowym dostawom amerykańskiego sprzętu wojennego. Strony konfliktu pod naciskiem mocarstw zgodziły się na zawieszenie broni (26 października).

Rezolucja 338. Porozumienia Synaj I, Golan I.

22 października 1973 r. Rada Bezpieczeństwa uchwaliła rezolucję 338. Strony konfliktu zostały wezwane do natychmiastowego rozpoczęcia negocjacji w celu osiągnięcia trwałego i sprawiedliwego układu pokojowego. Ciężar unormowania sytuacji wzięła na siebie dyplomacja amerykańska. Sekretarz stanu Henry Kissinger wynegocjował dwa porozumienia (Synaj I, Golan I), w wyniku których wojska izraelskie oddały wybrzeże Kanału Sueskiego i część Wzgórz Golan. Dla państw arabskich był to połowiczny sukces.

Porozumienia Synaj II, Camp David.

W kolejnych latach jedynie Egipt zgodził się na podpisanie układu (Synaj II), w wyniku którego wojska izraelskie wycofały się na linię przełęczy Mitla i Giddi. Prezydent Anwar as-Sadat zdecydował się na dramatyczne posunięcie. W 1977 r. stał się pierwszym przywódcą państwa arabskiego, który odwiedził Izrael i przemawiał w Knesecie. Inicjatywa pokojowa Sadata ograniczyła się jednak tylko do relacji egipsko-izraelskich. W 1978 r. obydwa państwa zawarły porozumienie w Camp David, w którym m.in. deklarowano wycofanie wojsk izraelskich z Synaju (bez Strefy Gazy).

Pokój egipsko-izraelski.

W marcu 1979 r. Izrael i Egipt podpisały porozumienie pokojowe. Egipt jako pierwsze państwo arabskie uznał istnienie Izraela i trwałość granicy egipsko-izraelskiej. Jednak cena, jaką za to zapłacił, była wysoka. Stał się obiektem bojkotu politycznego w świecie arabskim. Siedziba Ligi Arabskiej została przeniesiona z Kairu do Tunisu, a Egipt zawieszono w prawach członka organizacji. Prezydent Sadat w 1981 r. został zamordowany w zamachu przygotowanym przez fundamentalistycznych i antyizraelskich oficerów armii egipskiej.

Izrael wykonał swoje zobowiązania traktatowe wycofując w 1982 r. wojska z Synaju. Układ zawarty z Egiptem był dla niego niezwykle korzystny. Zostało zneutralizowane państwo dysponujące największym potencjałem militarnym, zdolnym do zagrożenia egzystencji Izraela.

Wojna domowa w Libanie. V wojna izraelsko-arabska.

Porozumienie pokojowe z Egiptem nie przyniosło jednak stabilizacji sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie. W 1982 r. wybuchła tu piąta wojna. Jej geneza związana była z rozwojem palestyńskiego ruchu narodowego i wojną domową w Libanie. Od 1970 r. Liban stał się główną siedzibą bojowników palestyńskich, ich organizacji OWP oraz bazą wypadową operacji terrorystycznych przeciwko północnym obszarom Izraela. Próba zabójstwa izraelskiego dyplomaty w Londynie przez jednego z członków OWP spowodowała podjęcie decyzji o inwazji Izraela na Liban i likwidacji baz oraz przywódców palestyńskich, a w szczególności Jasira Arafata. Głównym zwolennikiem operacji był minister obrony gen. Ariel Szaron. 6 czerwca 1982 r. Izraelskie Siły Obronne dokonały ataku na Liban, po kilku dniach okrążyły oddziały OWP w Bejrucie.

Sytuację kryzysową usiłowała rozwiązać administracja prezydenta Ronalda Reagana. Plan amerykański przewidywał ewakuację sił OWP z terytorium Libanu. Na przełomie sierpnia i września 1982 r. zostały one przyjęte przez sąsiednie państwa arabskie. Główną kwaterę OWP przeniesiono do Tunisu. Istotnym elementem działań wojennych była masakra uchodźców palestyńskich w obozach Szabraa i Szatilla, dokonana – przy bierności stacjonujących w pobliżu jednostek izraelskich – przez chrześcijańskie bojówki libańskie w odwecie za zamach na libańskiego prezydenta elekta Baszira Dżemajela.

W trakcie nadzwyczajnej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ została przyjęta rezolucja, która nie tylko potępiała izraelską agresję, ale również popierała prawo narodu palestyńskiego do posiadania własnego państwa. Trwałą konsekwencją wojny była okupacja przez Izrael południowego Libanu. OWP została osłabiona, ale nie zlikwidowana.

I Intifada.

W grudniu 1987 r. na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy wybuchło antyizraelskie powstanie – Intifada. W jego trakcie zaczęła kształtować się nowa siła polityczna Islamski Ruch Wyzwolenia – Hamas. Jego kierownictwo rzuciło wyzwanie OWP. Arabska akceptacja dla dotychczasowego przywództwa palestyńskiego uległa radykalnemu ograniczeniu, gdy Jasir Arafat oficjalnie poparł iracką agresję na Kuwejt w 1990 r.

Konferencja w Madrycie.

W 1991 r. Stany Zjednoczone i ZSRR wystąpiły ze wspólną inicjatywą zwołania arabsko-izraelskiej konferencji pokojowej. Było to już w atmosferze wygaszania zimnowojennej konfrontacji. Obydwa mocarstwa odwoływały się do rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 242 i 338.

Międzynarodowa konferencja w Madrycie (30 listopada 1991 r.) rozpoczęła bezpośredni dialog izraelsko-arabski. W jego trakcie odbywały się dwustronne rozmowy pomiędzy Izraelczykami a przedstawicielami Jordanii, Syrii i Libanu. Jednak nierozwiązana została kwestia najważniejsza, odnosząca się do istoty konfliktu bliskowschodniego; Izrael deklarował co prawda gotowość do rozmów z przedstawicielami Palestyńczyków, ale jedynie z tymi, którzy nie mieli związków z OWP, która wciąż była uznawana przez polityków izraelskich za organizację terrorystyczną. Dopiero objęcie stanowiska premiera przez Icchaka Rabina przyniosło przełom w tej kwestii.

Porozumienia Oslo I, Kair, Oslo II.

W wyniku tajnych negocjacji w Oslo uzgodniono zasady porozumienia pomiędzy Izraelem a OWP (Deklaracja Zasad). Sfinalizowano je w Waszyngtonie 13 września 1993 r. Doszło do symbolicznej sceny uściśnięcia dłoni pomiędzy Icchakiem Rabinem a Jasirem Arafatem. Izrael zaakceptował OWP jako reprezentanta narodu palestyńskiego oraz zgodził się na przyznanie Palestyńczykom ograniczonej autonomii. OWP uznała prawo Izraela do istnienia, wyraziła gotowość podporządkowania się rezolucjom Rady Bezpieczeństwa 242 i 338, a także zobowiązała się do niestosowania terroru i przemocy.

4 maja 1994 r. Rabin i Arafat podpisali w Kairze porozumienie o ustanowieniu Autonomii Palestyńskiej w Strefie Gazy (Oslo I), w Jerychu i na Zachodnim Brzegu. Przewodniczący OWP mógł powrócić na ziemię palestyńską po 27 latach nieobecności. 26 października układ pokojowy podpisały Izrael i Jordania, która stała się drugim po Egipcie krajem arabskim, który uznał istnienie Państwa Izrael.

28 września 1995 r. w Waszyngtonie Rabin i Arafat podpisali Porozumienie o Rozszerzeniu Autonomii Palestyńskiej (Oslo II). Uzgodniono w nim przekazanie Palestyńczykom kontroli nad 1/3 Zachodniego Brzegu i zorganizowanie wyborów do władz Autonomii. Odbyły się one 20 stycznia 1996 r. Większość mandatów w Palestyńskiej Radzie Ustawodawczej uzyskało ugrupowanie Arafata – Fatah, a on sam został wybrany na pierwszego przewodniczącego Autonomii.

Zabójstwo Rabina.

Palestyńskie ugrupowania ekstremistyczne nie akceptowały decyzji OWP i były autorami licznych ataków terrorystycznych na ludność izraelską. Narastał z tego powodu opór względem polityki Rabina, szczególnie żydowskich środowisk prawicowych i ultrareligijnych. 4 listopada 1995 r. premier został zastrzelony przez izraelskiego ekstremistę religijnego. W kwietniu 1996 r. bezpośrednie wybory na premiera wygrał Beniamin Netanjahu, szef prawicowego Likudu, przeciwnego dialogowi z Palestyńczykami. Rząd Netanjahu zdecydował o rozbudowie osiedli żydowskich na Zachodnim Brzegu.

Porozumienie Wye River Plantation.

Dalsze ograniczone postępy dialogu były możliwe dzięki mediacji międzynarodowej, głównie ze strony administracji prezydenta Clintona. 17 września 1997 r. premier Izraela wyraził zgodę na wycofanie wojsk izraelskich z Hebronu. 23 września 1998 r. zostało podpisane porozumienie z Wye River Plantation. Przewidywało ono m.in. stopniowe przekazywanie kolejnych 13 proc. Zachodniego Brzegu Palestyńczykom oraz zwolnienie przez Izrael 750 więźniów. Ze swej strony Palestyńczycy deklarowali zapewnienie bezpieczeństwa na przejętych obszarach, zwalczanie terroryzmu oraz usunięcie z Palestyńskiej Karty Narodowej zapisu o zniszczeniu Izraela. Uznając, że strona palestyńska nie wywiązywała się z przyjętych na siebie zobowiązań, Netanjahu w styczniu 1999 r. zawiesił realizację porozumienia.

Pewną nadzieję dawała zmiana władzy w Izraelu. W maju 1999 r. wybory wygrała Partia Pracy, a jej przewodniczący Ehud Barak objął stanowisko premiera. 4 września 1999 r. Barak i Arafat podpisali w egipskim kurorcie Szarm asz-Szajch memorandum dotyczące implementacji układu z Wye River Plantation. Barak podjął również trudną decyzję o wycofaniu wojsk izraelskich z południowego Libanu.

II Intifada.

We wrześniu 2000 r. szef izraelskiej opozycji Ariel Szaron prowokacyjnie złożył wizytę na Wzgórzu Świątynnym w Jerozolimie. W odpowiedzi Palestyńczycy rozpoczęli masowe demonstracje antyizraelskie, które wkrótce przekształciły się w kolejne powstanie (Intifada Al-Aksa), w które włączyły się również ugrupowania związane z Jasirem Arafatem. Palestyńskie zamachy samobójcze wzmogły po stronie izraelskiej przekonanie o konieczności przyjęcia twardego kursu względem OWP, co oznaczało zerwanie rozmów.

Mur. Arabski Plan Pokojowy.

W grudniu 2001 r. premier Barak zrezygnował z urzędu. Po wyborach w lutym 2002 r. stanowisko szefa rządu objął Ariel Szaron. Jedną z jego pierwszych decyzji była budowa muru bezpieczeństwa wokół Zachodniego Brzegu i znajdujących się tam osiedli osadników żydowskich. W odpowiedzi na ataki terrorystyczne armia izraelska dokonała w marcu oblężenia siedziby władz Autonomii w Ramallah na Zachodnim Brzegu.

Tymczasem jeszcze w połowie lutego, podczas szczytu Ligi Arabskiej w Bejrucie, saudyjski następca tronu książę Abd Allah przedstawił pokojowy plan rozwiązania konfliktu, który zyskał akceptację pozostałych państw. Arabski Plan Pokojowy przewidywał uznanie Izraela w granicach z 1967 r. w zamian z zgodę na powrót uchodźców palestyńskich i utworzenie na obszarze Autonomii państwa palestyńskiego. Plan nie został zaakceptowany przez Izrael głównie z powodu postulatu dotyczącego uchodźców.

Kwartet Bliskowschodni i tzw. mapa drogowa.

W kwietniu 2002 r. z inicjatywy administracji prezydenta George’a W. Busha został powołany tzw. Kwartet Bliskowschodni (USA, Rosja, ONZ i UE). Wystąpił on z tzw. mapą drogową (skonkretyzowaną w 2003 r.). Przewidywała ona utworzenie państwa palestyńskiego i uznanie Izraela przez wszystkie państwa bliskowschodnie. Wstępne założenia zostały zaakceptowane przez władze Autonomii, która jednocześnie zaczęła wprowadzać reformy polityczne postulowane przez państwa zachodnie. Pierwszym premierem rządu Autonomii został Mahmud Abbas.

Na realizacji projektu zależało przede wszystkim dyplomacji amerykańskiej, która, szczególnie w obliczu kryzysu irackiego, chciała wykazać, że Waszyngton zachował zdolność do stabilizowania sytuacji politycznej w regionie. Okazał się on, jak wiele poprzednich, zbyt optymistyczny.

Pewną nadzieję dawała decyzja rządu Szarona z lutego 2004 r. o całkowitej ewakuacji przez armię izraelską Strefy Gazy. Niezwykle ważnym wydarzeniem była też śmierć Jasira Arafara 11 listopada 2004 r. i objęcie funkcji przewodniczącego OWP przez Mahmuda Abbasa, który następnie został kolejnym prezydentem Autonomii. Aktywnie zaangażował się on w rozmowy z Izraelem. W lutym 2005 r. doszło do jego spotkania z Szaronem w Szarm asz-Szajch, w wyniku którego ustalono obustronne zawieszenie broni.

Relacje izraelsko-palestyńskie uległy jednak dalszemu pogorszeniu w wyniku choroby Ariela Szarona i dojścia do władzy Hamasu (wybory ze stycznia 2006 r.). W 2006 r. Izrael pod rządami kolejnego premiera – Ehuda Olmerta – zaangażował się w dwie operacje militarne; pretekstem było uprowadzenie żołnierzy izraelskich przez bojowników Hamasu i Hezbollahu. Izrael nie tylko ich nie odbił, ale nie zdołał też rozbić Hezbollahu, sam tracąc ponad 100 żołnierzy. W efekcie doszło do wzmocnienia tego ugrupowania i uczynienia z niego jednego z najważniejszych graczy na scenie politycznej Libanu.

Hamas kontra Fatah.

Równolegle komplikacji ulegała sytuacja wewnątrz Autonomii w związku z konfliktem o władzę pomiędzy Hamasem a Fatahem. W lutym 2007 r. dzięki mediacji saudyjskiej powołano rząd zgody narodowej. Kompromis nie przetrwał próby czasu. W czerwcu prezydent Abbas powołał nowy rząd bez reprezentantów Hamasu. Po serii walk pomiędzy frakcjami Hamas przejął kontrolę nad Strefą Gazy. Powołanie nowego rządu dawało jednak nadzieję na wznowienie negocjacji palestyńsko-izraelskich. Oznaką możliwego ocieplenia była wizyta premiera Olmerta na Zachodnim Brzegu i spotkanie z prezydentem Abbasem w Jerychu. Równoległe Izrael prowadził politykę izolacji Strefy Gazy i operacji militarnych przeciwko Hamasowi.

Konferencja w Annapolis.

26–28 listopada 2007 r. odbyła się w Annapolis, z inicjatywy USA, konferencja z udziałem przedstawicieli blisko 50 państw oraz organizacji międzynarodowych, w tym ONZ, Ligi Państw Arabskich i UE. Izrael i Palestyńczycy uzgodnili wznowienie bezpośrednich negocjacji pokojowych. Przyjęto założenie, że zakończą się one podpisaniem ostatecznego porozumienia izraelsko-palestyńskiego przed upływem 2008 r. Realizacja ustaleń napotkała od razu trudności, jakimi była przemoc palestyńskich organizacji ekstremistycznych i izraelskie stanowisko wobec kwestii osadnictwa na Zachodnim Brzegu. Wszystko potoczyło się po staremu.

Obama i Liebermann.

Potem doszło do istotnych zmian politycznych, które oddziałują na obecną fazę konfliktu bliskowschodniego. W styczniu 2009 r. urząd prezydencki w Stanach Zjednoczonych objął Barrack Obama. Dążąc do poprawy relacji ze światem arabskim, odszedł od wyraźnie proizraelskiej polityki swojego poprzednika. Natomiast w Izraelu wybory parlamentarne w lutym 2009 r. wygrały ugrupowania prawicowe. Premierem rządu został ponownie Beniamin Netanjahu. Powołał on na stanowisko szefa dyplomacji Awigdora Liebermana, szefa jednej z najbardziej antypalestyńsko nastawionych partii prawicowych. Już na początku swego urzędowania stwierdził on, że Izrael nie jest związany ustaleniami z Annapolis, a jedynie uznaje postanowienia tzw. mapy drogowej.

Kolejne miesiące upływały na próbach wznowienia dialogu palestyńsko-izraelskiego. Nie przyniosły one sukcesu, a podstawowe kwestie w konflikcie izraelsko-palestyńskim wciąż pozostają nierozwiązane.

Pola konfliktu.

Pozornie wydaje się, że podstawowe parametry układu pokojowego są wyraźnie zdefiniowane. Należą do nich: powstanie państwa palestyńskiego, określenie jego granic, przyszła kontrola nad miejscami świętymi, kwestia uchodźców palestyńskich, osadnictwo żydowskie na Zachodnim Brzegu. W szczegółach strony konfliktu prezentują jednak diametralnie odmienne stanowiska.

Palestyńczycy i państwa arabskie stoją na stanowisku respektowania rezolucji ONZ nr 242 i 338 jako podstaw układu pokojowego. Oznacza to postulat utworzenia państwa palestyńskiego obejmującego terytoria nieznajdujące się pod kontrolą Izraela przed czerwcem 1967 r. Aktualny rząd izraelski odrzuca myśl powrotu do granic sprzed wojny czerwcowej; uważa, że konieczne są korekty linii granicznych oraz zachowanie kontroli nad osiedlami izraelskimi w Strefie Gazy. Stanowczo też odrzuca postulat przyznania potomkom uchodźców palestyńskich prawa do powrotu na ziemie państwa izraelskiego. Oznaczałoby to bowiem zmianę proporcji narodowościowych i koniec Izraela jako państwa żydowskiego. Istotną przeszkodą w wymiarze psychologicznym jest utrzymująca się wrogość pomiędzy społecznościami, stanowiąca pożywkę dla działań ugrupowań radykalnych po obu stronach konfliktu.

W efekcie, mimo oficjalnie deklarowanej przez obie strony gotowości do prowadzenia negocjacji oraz mimo zaangażowania międzynarodowego, droga do porozumienia pokojowego pomiędzy Izraelem a Palestyńczykami nadal pozostaje daleka.

Pomocnik Historyczny „Historia Arabów” (100002) z dnia 07.02.2014; Historia Arabów; s. 101
Reklama
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną