Ukoronowaniem działalności komunistów w dążeniu do konsolidacji władzy w Polsce było utworzenie w 1948 r. dwóch wielkich, zarządzanych centralnie, struktur: Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Związku Młodzieży Polskiej. Był to zarazem kres ograniczonego, powojennego pluralizmu politycznego.
PZPR powstała na tzw. Zjeździe Zjednoczeniowym, odbywającym się w gmachu Politechniki Warszawskiej 15–21 grudnia 1948 r., w wyniku połączenia PPR i PPS. Scalenie poprzedziły czystki w szeregach socjalistów. Na szczycie partyjnej hierarchii znajdował się Zjazd (zwoływany co cztery lata), na którym wybierano Komitet Centralny, jego Biuro Polityczne i Sekretariat KC, kierowany przez I sekretarza. Urząd ten sprawował do marca 1956 r. Bolesław Bierut. Na niższym szczeblu stały komitety wojewódzkie, powiatowe i gminne, najniższym ogniwem były podstawowe organizacje partyjne (POP), działające w zakładach pracy, uczelniach i w większych instytucjach. Zebrania instancji zwano plenami. Obowiązywała zasada tzw. centralizmu demokratycznego (demokracja w dyskusji i wyborach władz, dyscyplina w realizowaniu powziętych uchwał); w praktyce wszystkie decyzje zapadały w najwęższym kręgu władzy.
Kilkanaście osób na najwyższych szczeblach hierarchii piastowało często po kilka partyjnych stanowisk (np. Bierut – pięć), a dodatkowo każda z nich pełniła funkcje państwowe. Zmiany personalne następowały w tym gronie niezwykle rzadko. Obok Bolesława Bieruta najsilniejszą pozycję mieli Hilary Minc oraz Jakub Berman. Faktyczna dyktatura kierownictwa partii zmuszała wszystkich jej członków do bezwzględnego posłuszeństwa. Niepokornych zmuszano do samokrytyki lub wydalano z szeregów.