Jaka jest dzisiaj społeczność żydowska w Polsce

Świat odkrywany. Kiedy popularna aktorka Bożena Dykiel użyła w telewizji słowa pożydził (poskąpił), internetowy portal Forum Żydów Polskich uznał głosy oburzenia zarzucające Dykiel antysemityzm za przesadę. Forum to jedno z miejsc, gdzie mogą się spotkać zainteresowani sprawami żydowskimi. Nie tylko ci, którzy uważają się za Żydów, lecz także ci, którzy po prostu chcieliby podyskutować lub dowiedzieć się czegoś z pierwszej ręki. Na tej samej zasadzie działają internetowe witryny wielu organizacji i instytucji żydowskich w III RP. Jak choćby szybko rozwijający się portal Wirtualny Sztetl czy jewish.pl. Bo żydowskość w Polsce odrodzonej po 1989 r. też bywa odkrywana. Teraz, kiedy można swobodnie szukać swych korzeni i poznawać pełną prawdę o historii Żydów w Polsce i relacjach żydowsko-polskich, rośnie zainteresowanie tematem żydowskim. Nie chodzi tylko o poszerzanie wiedzy, o uzbrojenie się w rzetelne informacje o historii i tradycji żydowskiej. Czasem chodzi też o zbudowanie jakby od nowa własnej tożsamości. Dzieci z niereligijnych domów żydowskich odkrywają świat judaizmu. Niektóre zakładają rodziny zgodnie z żydowską tradycją, a nawet wyjeżdżają do Izraela. Inne młode osoby zostają w Polsce i prowadzą zażarte dyskusje o tym, co znaczy być Żydem we współczesnym świecie, w Polsce XXI w. Na wspomnianym Forum Żydów Polskich przeczytamy oświadczenie wydane przed marszami niepodległości z 11 listopada w 2011 r. Patriotyzm i pamięć – tak, ale ekstremizm lewicowy czy prawicowy – nie. Nie ma też zgody na poglądy antysemickie i antyizraelskie. Wśród sygnatariuszy Dawid Wildstein, syn pisarza i publicysty prawicowego Bronisława Wildsteina. W polemice z Rafałem Ziemkiewiczem młody Wildstein domaga się drążenia ciemnej strony ideologii endeckiej. Ale jako sympatyk prawicy zarzuca „Gazecie Wyborczej” nadymanie zjawiska antysemityzmu w Polsce. Życie organizacyjne. Działające nieprzerwanie od 1950 r. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ) deklaruje, że jest największą organizacją żydowską w kraju, skupiającą ok. 2700 członków. Kieruje nią od 2006 r. Artur Hofman, rocznik 1959, aktor, reżyser, redaktor naczelny „Słowa Żydowskiego” (wcześniej przez dwa lata kierował tym pismem Michał Sobelman, scenarzysta, tłumacz i rzecznik prasowy Ambasady Izraela w Polsce). „Słowo” jest kontynuacją wydawanego częściowo w języku jidysz „Fołks Sztyme”, od 1956 r. organu TSKŻ. Pod koniec lat 2000 reaktywowano filię polską elitarnego stowarzyszenia międzynarodowego B’nai B’rith, propagującego humanitaryzm i prawa człowieka, troszczącego się o Żydów w potrzebie, zwalczającego rasizm, nietolerancję, antysemityzm. To jedna z najważniejszych organizacji żydowskich. W przedwojennej Polsce liczyła ok. 1000 osób. Została zdelegalizowana w 1938 r. dekretem prezydenta Mościckiego wymierzonego w ruch masoński w Polsce. Obecnym przewodniczącym jest Jarosław Józef Szczepański, dziennikarz, współpracownik solidarnościowej prasy podziemnej, członek biura prasowego w rządzie Tadeusza Mazowieckiego. Jego zastępcą etyk prof. Jan Hartman. Wcześniej byli we władzach lekarz neurolog Andrzej Friedman, filozof analityczny Jan Woleński, także z UJ, i socjolog, działacz byłej opozycji demokratycznej Sergiusz Kowalski. Z kolei Związek Żydowskich Gmin Wyznaniowych w RP jest federacją gmin działających w kilkunastu miastach (łącznie z filiami). Gmina zajmuje się życiem religijnym i społecznym, edukuje, pomaga socjalnie. Związek Gmin zrzesza ok. 1200 osób. Stara się kontynuować tradycję samorządności żydowskiej w II RP. We współczesnej formie działa na mocy uchwalonej w 1997 r. ustawy o stosunku państwa polskiego do gmin wyznaniowych żydowskich. Na tej podstawie prawnej uczestniczy w sprawach o odzyskanie majątku. Do 2008 r., czyli do śmierci, honorowym przewodniczącym Związku był Paweł Wildstein, były oficer LWP. Jego następca na tym stanowisku Jerzy Kichler (ur. 1947 r.), gdy kierował gminą żydowską we Wrocławiu, wspólnie z Kościołami chrześcijańskimi współtworzył Dzielnicę Czterech Świątyń (w latach 90. XX w.). Blisko siebie stoją cztery czynne świątynie, trzy chrześcijańskie i synagoga Pod Białym Bocianem. Urządzane są wspólne przedsięwzięcia o celu edukacyjnym i charytatywnym w duchu dialogu i współpracy międzywyznaniowej. Ten projekt jest sukcesem kulturowym, a nawet atrakcją turystyczną. Na czele federacji żydowskich gmin wyznaniowych stoi obecnie Piotr Kadlcik, filozof i tłumacz, urodzony w 1962 r. Brał udział w zapalaniu świeczek chanukowych przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego i jego żonę w 2007 r. Na uroczystość z okazji tego żydowskiego święta religijnego do Pałacu Prezydenckiego przyszli wtedy także naczelny rabin Polski Michael Schudrich i metropolita warszawski kard. Kazimierz Nycz. Prezydent życzył wyznawcom judaizmu pokoju i spokoju. Kontynuował tym politykę swych poprzedników Lecha Wałęsy i Aleksandra Kwaśniewskiego, przyjazną wobec odbudowy dobrych stosunków polsko-­żydowskich i polsko-izraelskich. W tej sprawie tak oni, jak i obecny prezydent Bronisław Komorowski mogą być uznani za naśladowców linii Jana Pawła II. Jego pontyfikat miał wielki wpływ na odmrożenie i odbudowę stosunków polsko-izraelskich i katolicko-żydowskich. Rabini. Rabin Schudrich (ur. 1955 r.), nowojorczyk o polsko-żydowskich korzeniach, jest rabinem naczelnym od połowy lat 2000 i ma opinię dość liberalnego, może dlatego, że chętnie udziela się w mediach. Trzeba pamiętać, że judaizm nie jest scentralizowany, gminy i rabini cieszą się autonomią, istnieją różne nurty w ramach tej samej religii mojżeszowej. Zwykle rabin jest na utrzymaniu gminy. Dziś Związek Gmin zatrudnia siedmiu rabinów pochodzących spoza Polski, z wyjątkiem rabina Macieja Pawlaka (ur. 1977 r. w Szczecinie). W 2010 r. rabin Pawlak pełnił wartę honorową przy trumnach pary prezydenckiej wraz z innymi przedstawicielami społeczności żydowskiej (byli wśród nich Konstanty Gebert, Stanisław Krajewski i nasz kolega redakcyjny Marian Turski). Drugim rabinem pochodzącym z Polski jest Mati-Mateusz Kos (ur. 1972 r. w Warszawie), pracujący obecnie w Anglii. Mati Kos to pierwszy po wojnie ordynowany (w USA) rabin urodzony i wychowany w Polsce. Nurt judaizmu reformowanego (postępowego) reprezentuje dziś w Polsce Bejt Polska, a w Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich rabin Stas Wojciechowicz (ur. 1977 r. w Taszkiencie), który emigrował z ZSRR do USA i Izraela, gdzie służył w armii i studiował judaizm i politologię. W Krakowie do tego nurtu odwołuje się pierwsza w Polsce kobieta rabin Tanya Segal. W jednym z wywiadów podkreśla, że różne nurty judaizmu dziś w Polsce są z sobą w dialogu, co jest między innymi zasługą rabinów Schudricha i Boaza Pasha. Rabin Pash pracował w Krakowie do 2012 r., zajmuje się filozofią żydowską, w tym kabałą. Ale jednym z pierwszych rabinów przybyłych w III RP do Krakowa z inicjatywy amerykańsko-żydowskiej Fundacji Laudera był Sacha Pecarić (ur. 1965 r. w Rijece), znawca Talmudu, zasłużony wydawca i współtłumacz na współczesny język polski Tory i żydowskiej literatury religijnej. Życie duchowe. Aktywność rabinów w Krakowie to tylko fragment odradzającego się tam życia żydowskiego, niekiedy za sprawą Polaków. To w Krakowie już w 1988 r. polonista Janusz Makuch (ur. 1960 r. w Puławach) uruchamiał Festiwal Kultury Żydowskiej; dziś jest to wydarzenie kulturalne o znaczeniu międzynarodowym. Barwną prezentację muzyki żydowskiej festiwal od początku łączył z edukacją historyczną i kulturową na tematy żydowskie. Sukces festiwalu i innych podobnych inicjatyw, takich jak warszawskie festiwale filmu czy książki żydowskiej, to przykład, że po 1989 r. odradza się nie tylko zorganizowane życie żydowskie, lecz także rozwija się bezprecedensowe zainteresowanie Polaków światem żydowskim, kulturą i historią Żydów w Polsce – w dawnych sztetlach i wielkich miastach. Powstają nawet polskie zespoły grające tradycyjną klezmerską muzykę żydowską. Przybiera fala wszelkiego rodzaju publikacji na tematy polsko-żydowskie. W Krakowie podniesiono z upadku dawną dzielnicę żydowską na Kazimierzu. Odnowiono historyczne synagogi, powstało bardzo aktywne Centrum Kultury Żydowskiej. Od 2008 r. działa z inicjatywy brytyjskiego następcy tronu – księcia Karola – Centrum Społeczności Żydowskiej (JCC). W dawnej fabryce „dobrego Niemca” Oskara Schindlera (uratował ponad 1000 Żydów), bohatera słynnego filmu Stevena Spielberga, otwarto oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa dokumentujący m.in. historię tutejszej społeczności żydowskiej. Debata polsko-żydowska. Niezwykłym wydarzeniem były wielkie dyskusje o stosunkach polsko-­żydowskich wywołane przez opublikowane w pierwszej dekadzie lat dwutysięcznych książki Jana Tomasza Grossa „Sąsiedzi”, „Strach” i „Złote żniwa”. Podzieliły one opinię publiczną, jednak w żadnym innym kraju wychodzącym z komunizmu nie odbył się na taką skalę podobny rachunek sumienia w dziedzinie postaw wobec Żydów, antysemityzmu, negatywnej i pozytywnej roli Kościoła w tej kwestii, obecnych możliwości dialogu i pojednania. Prezydent Aleksander Kwaśniewski nie zawahał się przyjechać na uroczystości 60-lecia zbrodni w Jedwabnem, gdzie w 1941 r. polscy mieszkańcy spalili żywcem w stodole co najmniej 300 kobiet, dzieci i mężczyzn, swych żydowskich sąsiadów. Dogłębna debata jedwabieńska (nawiązywał do niej film „Pokłosie”) może być budującym symbolem zmiany nastawienia w odrodzonym państwie i demokratycznym społeczeństwie do tematu polsko-żydowskiego. Kłopot z antysemityzmem. Jak głęboka jest zmiana w społeczeństwie, trudno jednoznacznie stwierdzić. Bo z jednej strony, według badań OBOP, antysemityzm w Polsce maleje. W 2002 r. aż 43 proc. pytanych uważało, że Żydzi mają w Polsce zbyt wielkie wpływy (taka odpowiedź jest interpretowana jako antysemicka), w 2010 r. – 22 proc., w 2012 r. – 19 proc. Jak na współczesną Europę to wciąż bardzo dużo, ale jednak ponad dwa razy mniej niż dekadę temu. Zapiszmy to na plus. Ale na minus musimy w tej samej dekadzie zapisać fenomen antysemityzmu stadionowego wylewającego się na ulice i legitymizowanego przez część polityków prawicy. Wciąż też w przestrzeni publicznej – od ulic, po których przechodzą marsze narodowo-radykalne, i murów zabazgranych antyżydowskimi napisami i rysunkami, po Internet, gdzie kipi mowa nienawiści – pojawiają się treści o antysemickiej wymowie, nie dość zdecydowanie potępiane i rugowane. M.in. z powodu tej opieszałości część młodzieży jest na antysemickie treści nadal podatna, choć w grupie wiekowej 15–19 lat zaledwie 5 proc. Powracanie antysemickiego przekazu dostarcza schematu myślenia pozwalającego obsadzać nie tylko Żydów, lecz jakąkolwiek mniejszość w roli wroga publicznego. Znaczny spadek rejestrowanego socjologicznie antysemityzmu otwiera jednak pewną perspektywę nadziei. Dziś w głównym nurcie życia publicznego antysemityzm nie jest tolerowany. Nie znaczy to jednak, że problem jest rozwiązany, bo współczesny antysemityzm przybiera nowe formy, korzystając z możliwości, jakie stwarza globalna komunikacja elektroniczna. Współcześni antysemici łączą swe antyżydowskie uprzedzenia z poparciem dla sprawy państwa palestyńskiego, co pozwala im docierać do nowych środowisk szczerze zainteresowanych obroną praw ludzkich i narodowych. Współczesny antysemita rzadko mówi otwarcie, że nienawidzi Żydów. Woli mnożyć wątpliwości co do skali Holocaustu, a nawet negować, że Niemcy wymordowali w komorach gazowych miliony Żydów. Woli grzebać w rodowodach znanych i nieznanych osób w poszukiwaniu ich skrywanej jakoby tożsamości. Woli spekulować na temat żydowskich spisków w gospodarce i polityce. Ironizuje, że dziś to Żydzi definiują, kto jest antysemitą, aby swych krytyków za pomocą tego pejo