Krajobraz po klęsce. Skoro wojska niemieckie stały we Francji i Belgii na zachodzie, głęboko w Rosji i na Ukrainie na wschodzie, znacznej części Niemców trudno było pogodzić się z tym, że wojna była już przegrana i kapitulacja konieczna. Niemiecka prawica oskarżała o klęskę siły polityczne, które wzięły rządy w tzw. Republice Weimarskiej (państwie, które powstało w 1918 r. po abdykacji cesarza Wilhelma II, oficjalnie nosiło nazwę Rzeszy Niemieckiej). Socjaldemokratów potępiano za to, że wraz z komunistami w rewolucyjnym akcie zdrady zadali walecznej i wciąż sprawnej armii cios w plecy; lewicowych liberałów i katolików z partii Centrum za to, że podpisali równe kapitulacji zawieszenie broni oraz – wspierając socjaldemokratów – haniebny traktat wersalski. Niemcy, dotąd największa potęga kontynentalnej Europy, stoczyły się do pozycji państwa zależnego od mocarstw, a zwłaszcza swego tradycyjnego wroga, Francji. Boleśnie odczuwano daleko posunięte ograniczenia siły militarnej oraz utratę wschodnich ziem na rzecz Polski, lekceważonej jako państwo słabe i „sezonowe”. Choć komuniści byli wewnątrz Niemiec zwalczani, zwolennicy republiki i jej przeciwnicy traktowali radziecką Rosję i później Związek Radziecki jako potencjalnego partnera w dążeniach do podważenia porządku wersalskiego. Znalazło to wyraz w zawartym w kwietniu 1922 r. układzie w Rapallo, a bardziej jeszcze we współpracy wojskowej obu państw. Prawica była silniejszym wrogiem demokratycznej republiki niż skrajna komunistyczna lewica, ale akcje z dwóch stron podważały stabilizację Republiki Weimarskiej. Po lewicowym epizodzie republiki rad w kwietniu 1919 r. w Bawarii równie epizodyczny charakter miał prawicowy pucz Kappa w kwietniu 1920 r. Skrajna prawica sięgnęła później do metod terrorystycznych, dokonując zamachów, wśród nich najgłośniejszych, bo skutecznych, w sierpniu 1921 r. na katolickiego polityka Matthiasa Erzbergera, który przewodniczył delegacji podpisującej zawieszenie broni oraz w czerwcu 1922 r. na lewicowego liberała, byłego ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenau. W poprzedzającej ten drugi zamach kampanii obelg sporą rolę odegrał antysemityzm. Nie był on obcy niemieckim tradycjom politycznym, ale po 1918 r. zyskał nową pożywkę w piętnowaniu odpowiedzialnych jakoby za zdradę polityków żydowskiego pochodzenia z szeregów komunistycznych, socjaldemokratycznych i lewicowo-liberalnych. Rozprzężeniu politycznemu towarzyszyły problemy gospodarcze. Wojna powodowała wysokie koszty, w znacznej mierze tymczasowo rekompensowane przez rozpisywanie pożyczek państwowych oraz inflację, której rozmiar był utajony ze względu na objęcie wielu usług i produktów zamrożeniem cen lub systemem kartkowym. Zgodnie z tradycją liczono na obciążenie po zwycięstwie pokonanego przeciwnika. Pokonanym okazały się jednak Niemcy, na domiar uznane za głównego sprawcę wojny. Obciążenia traktatowe. Niemcom narzucono w traktacie pokojowym obowiązek spłaty odszkodowań, choć nie określono ich wysokości. Ekonomista brytyjski John Maynard Keynes poddał tę decyzję ostrej krytyce. Uznał, że prowadzi ona do wewnętrznej destabilizacji w Niemczech, a ze względu na międzynarodowe powiązania zaszkodzi całej światowej gospodarce. Koncepcja Keynesa sprowadzała się w istocie do tego, że koszty wojny powinni ponieść przede wszystkim ci, którzy na niej ekonomicznie skorzystali, co w praktyce odnosiło się do Stanów Zjednoczonych. Keynes nie uzyskał jednak posłuchu. Skoro to Niemcy wywołały wojnę, przyjęcie jego poglądu było sprzeczne z poczuciem sprawiedliwości. Niemcy jedynie fragmentarycznie i z opóźnieniami spłacały zobowiązania, głównie w naturze, na rzecz Francji. Na początku 1923 r. Francja zdecydowała się na okupację najwyżej uprzemysłowionego w Niemczech Zagłębia Ruhry, aby wymusić w pełni odszkodowania. Destabilizowało to jeszcze bardziej polityczną i gospodarczą sytuację Niemiec. Inflacja przekształciła się w hiperinflację, niszczącą wszelkie oszczędności, ale paraliżującą także życie gospodarcze. W atmosferze katastrofy nasilała się aktywność skrajnych ruchów politycznych. Komuniści zdołali skłonić lewicowych socjaldemokratów do utworzenia w październiku 1923 r. koalicji rządowych w Saksonii i Turyngii. Oba kraje zostały jednak poddane kontroli wojska, a lewicowe rządy zmuszone do ustąpienia. Klęską komunistów zakończyło się powstanie zbrojne w Hamburgu. Völkische. Pucz monachijski. W Bawarii inicjatywę przejęła prawica. Od 1919 r. powstawały w Niemczech organizacje tzw. ruchu Völkische. Trudno przetłumaczalny termin oznaczał skrajnych nacjonalistów, odwołujących się – inaczej niż konserwatywna prawica – do szerokich mas. Słowo Volk oznacza zarazem naród i lud. Po raz pierwszy na arenę dziejów wkroczył jako jeden z przywódców Völkische Adolf Hitler, ze swą NSDAP, Narodowo-Socjalistyczną Niemiecką Partią Robotniczą, nazistami. Była to niewielka partia, działająca niemal wyłącznie w Bawarii. W listopadzie 1923 r. Hitler podjął w Monachium próbę zamachu stanu. Liczył na to, że w porozumieniu z lokalnymi konserwatywnymi politykami i wojskowymi przejmie w Bawarii władzę, a wspierające pucz wojsko ruszy na Berlin. Plan zawiódł. Konserwatywni partnerzy zmienili front. Osamotnieni naziści podjęli akcję, ale zostali rozgromieni przez wojsko i policję. Wkrótce potem Hitlera zatrzymano i skazano na 5 lat uwięzienia w twierdzy, ale po kilku miesiącach ułaskawiono. Działo się to w nowej sytuacji, w której rządzący republiką poczuli się pewniej i byli skłonni lekceważyć niebezpieczeństwo ze strony skrajnych ruchów. Plan Dawesa. W listopadzie 1923 r. koalicyjny rząd partii wspierających od jej narodzin demokratyczną republikę oraz „republikanów z rozsądku” premiera Gustava Stresemanna wprowadził reformę walutową, która kończyła chaos hiperinflacji. Poprawiała się też międzynarodowa koniunktura gospodarcza. Zmieniały się również poglądy w zwycięskich mocarstwach. Pojawiała się w nich gotowość do poszukiwania bardziej korzystnych rozwiązań dla niemieckiej gospodarki oraz uznania ważnej pozycji Niemiec w polityce międzynarodowej. Decyzje gospodarcze zapadły w 1924 r. wraz z przyjęciem przez Niemcy planu opracowanego przez międzynarodową komisję ekspertów, której przewodniczył Amerykanin Charles Dawes. Francja zrezygnowała z okupacji Zagłębia Ruhry i ustalono wysokość rocznych niemieckich spłat. Faktycznie ważnym założeniem planu Dawesa było wspomożenie gospodarki niemieckiej przez kredyty i inwestycje, głównie ze Stanów Zjednoczonych. Umocniło to gospodarkę w Niemczech, ale w znacznie większej mierze niż w innych krajach uzależniło od amerykańskiej koniunktury. Pakt reński (Locarno). Niemcy w Lidze Narodów. Nieco później doszło do decyzji politycznych. Rezultatem konferencji w Locarno w październiku 1925 r. był pakt reński, w którym Francja, Belgia, Wielka Brytania, Włochy i Niemcy uznały nienaruszalność granicy Francji i Belgii z Niemcami. Torowało to drogę do członkostwa Niemiec w Lidze Narodów. Przyjęte zostały w 1926 r. jako stały członek Rady, obok Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii, co przywracało im symbolicznie rangę mocarstwa. Postanowienia z Locarno, podobnie jak ponad trzy lata wcześniejszy układ w Rapallo, miały znaczenie dla antypolskiej polityki Niemiec. Polska nie uzyskała gwarancji swoich granic. Narzędziem, które miało sprawić, by pogodziła się z ustępstwami terytorialnymi, była rozpoczęta przez Niemcy w 1925 r. wojna celna, z dążeniem do zrujnowania polskiej gospodarki. Okazało się to jednak nieskuteczne. Chwiejna stabilizacja. Paul von Hindenburg prezydentem. W polityce wewnętrznej również pojawiły się oznaki stabilizacji. Jeszcze w maju 1924 r. wybory do parlamentu, Reichstagu, przyniosły spory sukces skrajnym partiom. Na prawicy konserwatywni nacjonaliści uzyskali prawie 20 proc., Völkische 7 proc., na lewicy komuniści 13 proc. głosów. Łącznie partie kwestionujące legitymizację demokratycznej republiki poparło niemal 40 proc. głosujących. Nie udało się doprowadzić do porozumienia pozostałych ugrupowań i już w grudniu tego samego roku odbyły się następne wybory. Wprawdzie konserwatywni nacjonaliści uzyskali o 1 proc. głosów więcej, ale Völkische stracili ponad połowę, komuniści blisko jedną trzecią zwolenników. Stabilizacja była jednak chwiejna. W lutym 1925 r. zmarł wybrany w 1919 r. na siedmioletnią kadencję pierwszy prezydent republiki, socjaldemokrata Friedrich Ebert. Dwa miesiące później w decydującej turze wyborów zjednoczyła się i osiągnęła sukces prawica, od umiarkowanej po skrajną, wspierając najbardziej popularnego dowódcę z wojny światowej, feldmarszałka Paula von Hindenburga. Hindenburg deklarował, że będzie respektował konstytucję republiki, ale nie taił przywiązania do tradycji monarchii i niemieckiego militaryzmu. Jego wybór był symboliczny dla poglądów, że to nie armia poniosła klęskę, lecz zawinili sprawcy rewolucji i kapitulacji. Mimo wszystko postawa Hindenburga nie niosła ze sobą bezpośrednich zagrożeń dla demokratycznej republiki, jak długotrwała polityczna i gospodarcza stabilizacja. Zagrożeń zdawały się nie stanowić także najbardziej skrajne siły wrogów demokracji. Na prawicy Hitlerowi udało się do 1928 r. połączyć większość środowisk Völkische w NSDAP, ale pozostawała ona na marginesie życia politycznego. Na lewicy komuniści byli pogrążeni w wewnętrznych konfliktach i zdezorientowani przez stabilizację skazanego przez nich na upadek świata kapitalistycznego. Wybory parlamentarne w maju 1928 r. tworzyły obraz kraju politycznie ustabilizowanego. Najsilniejszą partią pozostawała socjaldemokracja, która się wzmocniła. W nowym rządzie przejęła ster, choć musiała współpracować z kilkoma centrowymi i centroprawicowymi partiami. Wśród przeciwników demokratycznej republiki połowę z niespełna 30 proc. głosów zebrali najmniej bojowi konserwatywni nacjonaliści. Komuniści byli trzy razy silniejsi od Völkische, a cztery razy silniejsi niż sami naziści. Plan Younga. Prawdziwym zagrożeniem pozostawały poglądy obecne w polityce i propagandzie. Niemcy byli przekonani, że spotkały ich krzywdy ze strony wojennych zwycięzców. Nie akceptowano odszkodowań, ograniczeń militarnych i utraty terytoriów na rzecz Polski. Podtrzymywano mit niezwyciężonej armii, a znaczna część ludności nadal była przekonana o zdradzieckim lub nieodpowiedzialnym doprowadzeniu do rewolucji, a jako jej konsekwencji kapitulacji 1918 r. i powstaniu demokratycznej republiki. Związki kombatanckie, wśród nich najpotężniejszy prawicowy Stahlhelm (Stalowy Hełm), odgrywały ważną rolę w życiu społecznym, a w pewnej mierze też politycznym. Jeszcze w końcowej fazie gospodarczej koniunktury powstał nowy plan zmniejszenia niemieckich obciążeń reparacjami opracowany przez międzynarodową komisję pod przewodnictwem amerykańskiego ekonomisty i przedsiębiorcy Owena Younga. W Niemczech plan stał się jednak powodem ostrego sporu politycznego, bo konserwatywni nacjonaliści i rosnący na sile naziści odrzucali zgodę na spłatę jakichkolwiek odszkodowań. Reichstag przyjął jednak w połowie marca 1930 r. plan Younga. Okazać się to miało zresztą mało istotne: podczas kryzysu Niemcy nie były w stanie płacić. Pod koniec kryzysu reperacje jeszcze raz obniżono, a po dojściu do władzy Hitler odmówił jakichkolwiek spłat. Wielki kryzys gospodarczy. Po wybuchu światowego kryzysu gospodarczego w październiku 1929 r. ujawniło się, jak dalece nietrwała była niemiecka stabilizacja. Centrum wydarzeń kryzysowych znajdowało się w Stanach Zjednoczonych, ale gospodarka niemiecka była z amerykańską szczególnie silnie powiązana przez kredyty i inwestycje. Jednocześnie Niemcy obciążone były pamięcią o hiperinflacji i strachem przed odszkodowaniami. W Europie zatem to Niemcy najbardziej boleśnie odczuły światowy kryzys. Niemiecka produkcja przemysłowa zmniejszyła się od 1929 do 1932 r. niemal o połowę, dochód narodowy o ponad 40 proc. W pierwszych kwartałach 1932 i 1933 r., szczytowych (z sezonowych względów) okresach bezrobocia, szacowano je na 7,6–7,8 mln ludzi, przy liczbie ok. 26 mln zatrudnionych, z których wielu pracowało w niepełnym wymiarze czasu i z odpowiednio zmniejszonym wynagrodzeniem. Niemiecką kryzysową rzeczywistość społeczną w dramatyczny sposób opisał Hans Fallada w powieści „I cóż dalej szary człowieku”. Kryzys dotknął również rolników. Choć Niemcy były krajem wysoko uprzemysłowionym, z rolnictwa żyła jedna piąta ludności kraju. Objawy kryzysu rolnego pojawiały się zresztą już od 1927 r. Zaostrzyły się w latach następnych, bo zmniejszyło się spożycie wielu artykułów, a spadek popytu prowadził do obniżenia cen. Na wieś wracało także wielu bezrobotnych, o ile mieli tam rodziny. Kryzys boleśnie odczuli kupcy i rzemieślnicy. Wielu z nich bankrutowało. Pauperyzacja klienteli miejskiej i wiejskiej ograniczała popyt, a w rezultacie dochód ze sprzedaży oraz zapotrzebowanie na usługi. Drobnomieszczaństwo nie korzystało jak bezrobotni pracownicy z osłony socjalnej, zasiłków wypłacanych w pierwszych miesiącach po utracie zatrudnienia. Polityczne reakcje na kryzys. Reakcje polityczne były gwałtowne. Błyskawicznie rosły szeregi zwolenników skrajnej nazistowskiej prawicy, a w mniejszej mierze także komunistycznej lewicy. Przyczyniały się do tego także konflikty w rządzącej koalicji. Dotyczyły one przede wszystkim tego, jak mają zostać podzielone koszta, które niósł ze sobą kryzys. Socjaldemokraci pragnęli zwiększyć sumy przeznaczone na świadczenia socjalne. Pozostałe partie koalicji rządowej uważały to za zagrożenie dla stabilności finansowej państwa. Spory doprowadziły już w końcu marca 1930 r. do dymisji rządu. Korzystając z przysługujących mu konstytucyjnie kompetencji, Hindenburg powołał nowy rząd. Kanclerzem został przywódca katolickiej partii Centrum, reprezentujący w niej konserwatywne skrzydło Heinrich Brüning. W miejsce ministrów socjaldemokratycznych weszli dwaj konserwatywni nacjonaliści, co nadawało rządowi bardziej prawicowy, choć nie skrajny charakter. Brüninga uważano za znawcę problemów gospodarczych. Jego odpowiedź na kryzys pozostawała w kręgu konserwatywnych tradycji, wzmocnionych jeszcze przez pamięć o chaosie inflacyjnym lat powojennych. Głównym zadaniem miało być nie przezwyciężanie kryzysu, lecz zachowanie ustabilizowanego budżetu. Można na rzecz Brüninga powiedzieć, że był to w skali międzynarodowej pogląd niemal powszechny, a dopiero po kilku latach w praktyce amerykański New Deal Roosevelta, a w teorii dzieło Keynesa miały wskazać drogę wychodzenia z kryzysu – państwowego interwencjonizmu, nieobawiającego się deficytu budżetowego. NSDAP na głównej scenie. W lipcu 1930 r. pierwszy rząd Brüninga upadł głosami dziwnej koalicji socjaldemokratów z komunistami, nazistami i częścią konserwatywnych nacjonalistów. Wszyscy oni