Zmęczenie kryzysem, niewiara w demokrację. Słusznie wskazuje się, że do wyborczego sukcesu narodowych socjalistów przyczynił się światowy kryzys gospodarczy, który z dużą siłą uderzył właśnie w Niemcy. Armia bezrobotnych gwałtownie się powiększała. Kolejne miliony Niemców pracę wprawdzie miały, ale w niepełnym wymiarze godzin i za odpowiednio niższe wynagrodzenie. Mnożyły się bankructwa. Produkcja przemysłowa spadła do poziomu sprzed ponad trzydziestu lat. Skutki kryzysu dotkliwie odczuła także niemiecka wieś. Znaczna część sfrustrowanych wyborców uznała, że w tej sytuacji należy oddać głos na te siły, które kwestionują cały dotychczasowy ład – z jednej strony na komunistów, a z drugiej właśnie na NSDAP. Obie partie głosiły, że istnieje przecież alternatywa dla dotychczasowego systemu. Jedni (Komunistyczna Partia Niemiec) wskazywali na eksperyment przeprowadzany w bolszewickiej Rosji, inni (narodowi socjaliści) jako przykład podawali Italię, gdzie od kilku lat dyktatorską władzę sprawował podziwiany przez Hitlera Benito Mussolini, twórca idei faszystowskiej. W całej Europie zresztą mnożyły się głosy, że model parlamentarnej demokracji przestaje się sprawdzać i nie odpowiada wyzwaniom współczesności. Zarówno komuniści, jak i faszyści kwestionowali zasady gospodarki wolnorynkowej, podstawowe założenia demokracji parlamentarnej. Jednostkę podporządkowywali zbiorowości: komuniści klasie, a faszyści – wspólnocie narodowej. Kryzys idei i postaw liberalnych trwał zresztą już od dłuższego czasu, stale się pogłębiając. Drugą młodość (zwłaszcza we wschodniej i południowo-­wschodniej części Europy) przeżywały tradycyjne dyktatury autorytarne, lecz na ich tle ruchy faszystowskie czy faszyzujące wydawały się zjawiskami nowoczesnymi, tchnęły dynamizmem i młodzieńczością. Faszyzm plus rasizm. Hitler do ideologii faszystowskiej dodał rasizm, co spotkało się ze szczególną aprobatą wielu niemieckich wyborców. Nazizmowi drogę torowała tzw. ideologia wszechniemiecka i rosnący w siłę nacjonalizm Niemiec wilhelmińskich. Już w XIX w. zwolenników w Rzeszy zyskiwali autorzy głoszący, że Niemcy górują nie tylko nad Słowianami, lecz także nad narodami romańskimi, a nawet nad pokrewnymi Anglikami. Dochodził do tego tradycyjny w wielu regionach Niemiec antysemityzm, podparty pseudonowoczesnymi teoriami o międzynarodowym żydowskim spisku, którego ofiarą padła m.in. II Rzesza w 1918 r. W politycznym, społecznym i ideowym klimacie schyłkowej fazy Republiki Weimarskiej trafiało to na szczególnie podatny grunt. Nacjonalizm plus rewizjonizm. Bunt przeciwko postanowieniom traktatu wersalskiego stanowił swoisty fundament politycznego programu niemal wszystkich niemieckich partii politycznych tego okresu. Hitler jednak nadał tej postawie bardzo silną podbudowę nacjonalistyczną. Wspólnota narodowa i rasowa była w tym ujęciu podstawą myślenia i działania, miała mieć charakter instynktowny i odruchowy. Nacjonalizm partii hitlerowskiej był wyjątkowy. NSDAP mogła się wydawać partią typowo rewizjonistyczną. Naziści z pasją atakowali „dyktat wersalski”, domagali się odtworzenia dawnych granic, przyłączenia Austrii do Rzeszy, zwrotu kolonii, dozbrojenia i rozbudowy armii. Wiele z tych haseł brzmiało irracjonalnie, ale chętnie ich słuchano i je akceptowano. Nowa Rzesza w nowej przestrzeni życiowej. Swój światopogląd i program na przyszłość wyłożył Hitler w „Mein Kampf” (Moja walka; tom pierwszy wyszedł w 1925 r., drugi w roku następnym). Tę rozwlekłą i marnie napisaną książkę mało kto był w stanie przeczytać, choć do 1933 r. zdołano sprzedać aż półtora miliona egzemplarzy. Zawarta tam była wizja historii jako bezpardonowej walki, z której zwycięsko wychodzą narody „najbardziej wartościowe rasowo”. Tam Hitler też wyłożył swój program polityki zagranicznej, którego założeniem stała się konieczność zapewnienia narodowi niemieckiego brakującej jakoby przestrzeni życiowej (Lebensraum). Autor pisał wprost, że „nowa Rzesza” będzie mogła „to zrealizować jedynie kosztem Rosji”. Twierdził, że Niemcy powinny budować swe, rzecz jasna czyste rasowo, imperium na Wschodzie i dodawał, że nonsensem byłoby ograniczanie ambicji do przywrócenia granic z 1914 r. Podkreślał: „Niemcy albo staną się światowym mocarstwem, albo przestaną istnieć”. Przekonywał przy tym, iż Rzesza mogłaby liczyć na sojusz z Włochami i przede wszystkim z Wielką Brytanią. Programowi temu führer pozostanie w zaskakującym stopniu wierny po dojściu do władzy, ale akurat wizję przyszłego imperium traktowano na ogół ze wzruszeniem ramion, jako fantazję młodego działacza, stawiającego pierwsze kroki w życiu politycznym. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że w ostatnich latach przed dojściem do władzy Hitler wyraźnie złagodził ton swych wystąpień, kreując się odtąd na polityka odpowiedzialnego. Utrzymywać otóż zaczął, że w zasadzie przecież on i jego ugrupowanie nie chcą niczego innego, jak „pokoju w Niemczech i Europie”, i pragną tylko równouprawnienia dla narodu niemieckiego. W przeddzień dojścia Hitlera do władzy części wyborców mogło się wydawać, że stopniowo rozstawał się on ze swymi skrajnymi hasłami w zakresie polityki zagranicznej. Radykalizm społeczny i antykomunizm. Sprzeciw partii hitlerowskiej wobec panującego systemu odznaczał się jednocześnie silnym radykalizmem społecznym. Narodowy socjalizm był w zasadzie ruchem plebejskim, znajdował poparcie zwłaszcza wśród ludzi pracy – na roli (kryzys agrarny i mała opłacalność produkcji rolnej przysporzyły nazistom wielu zwolenników na wsi), w fabrykach, w rzemiośle, wśród drobnych przedsiębiorców. Skłania to niektórych autorów (zwykle jednak publicystów, a bardzo rzadko historyków) do twierdzenia, że NSDAP była w gruncie partią lewicową. Wskazują oni chociażby na posłużenie się przymiotnikiem socjalistyczny w nazwie tego na wskroś nacjonalistycznego ruchu. Krytyka wynaturzeń ładu kapitalistycznego nie miała jednak nic wspólnego z socjalizmem w kształcie, jaki nadał mu kilkadziesiąt lat wcześniej Karol Marks. Przeciwnie, naziści występowali zdecydowanie przeciw komunizmowi, jak też socjaldemokracji. Z ideologii tych przejęli jedynie część radykalnych haseł. W marksizmie widzieli przede wszystkim jeden z instrumentów, za pomocą których „międzynarodowe żydostwo” usiłuje wpłynąć na bieg historii. Posługujący się socjalistyczną retoryką naziści atakowali Żydów za lichwiarskie oprocentowanie kredytów bankowych, rosnące czynsze narzucane przez właścicieli kamienic czy tworzenie wielkich domów towarowych rujnujących drobnych sklepikarzy. Antysemityzm i antykapitalizm. Dla ojców założycieli NSDAP kapitalizm był, na równi z komunizmem i liberalizmem, jednym z przejawów żydowskich dążeń do przejęcia kontroli nad losami poszczególnych narodów. Duchowy ojciec ruchu Dietrich Eckert czy bezpośredni twórcy partii Anton Drexler i Karl Harrer byli przekonani o istnieniu jakiejś formy żydowskiej konspiracji o międzynarodowym zasięgu. Zagadnieniom tym poświęcił wiele prac Alfred Rosenberg, uchodzący za głównego obok samego Hitlera ideologa partii. W swej równie mętnej, co obszernej książce „Mit XX wieku” Rosenberg usiłował dowieść, że światowa polityka jest pośrednio sterowana przez „żydostwo” dysponujące ogromnymi środkami finansowymi i sprowadzające wielu polityków do roli powolnych sobie marionetek. Najbardziej krwawą formą żydowskiego panowania były jednak w tym ujęciu rządy bolszewików w Rosji. Moralne odrodzenie. Mistycyzm. Kult czynu. Obiecywał też Hitler moralne odrodzenie narodu. W liście do jednego z wyższych oficerów pisał w grudniu 1932 r. o konieczności nie tylko odbudowania militarnej potęgi państwa, lecz również o „duchowym, obyczajowym i moralnym uzbrojeniu narodu na gruncie (…) światopoglądowej jedności”. Dużo było w nazistowskiej ideologii mistycyzmu, nawiązań do niemieckiej epoki romantyzmu, odwołań do germańskiej przeszłości i mitologii. Jednocześnie panował kult czynu. Dziś hasła te brzmią pusto, lecz wówczas, w zmęczonym skutkami gospodarczego kryzysu społeczeństwie, spotykały się z żywym zainteresowaniem wielu, i to zróżnicowanych, środowisk wyborców. Niemal każdy mógł w tym ruchu znaleźć coś dla siebie, wygodnie pomijając niektóre hasła i postulaty. Tym bardziej że już w 1930 r. za sprawą Hitlera w partii wyraźnie zaczęto pomniejszać znaczenie lewicowych postulatów; doprowadziło to nawet do minikryzysu w szer