W Republice Weimarskiej. W styczniu 1919 r. powstała w Monachium niewielka, skrajnie nacjonalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza. We wrześniu wstąpił do niej Adolf Hitler i wkrótce stał się w niej czołową postacią. Rok później nastąpiła zmiana nazwy na Narodowo-Socjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą (w niemieckim skrócie NSDAP), a w czerwcu 1921 r. Hitler został przewodniczącym ugrupowania; wprowadzono na wszystkich szczeblach zasadę jednoosobowego wodzostwa. Wkrótce powstał Oddział Szturmowy NSDAP – SA, bojówka zwalczająca przeciwników politycznych. NSDAP działała niemal wyłącznie w Bawarii, a ze względu na stosowanie przez nią przemocy fizycznej na wielu innych obszarach Niemiec została zakazana. W listopadzie 1923 r. naziści, jak ich nazywano, dokonali próby zamachu stanu w Monachium, ponieśli klęskę, zostali zakazani w całych Niemczech, a Hitler i niektórzy inni przywódcy NSDAP na kilka miesięcy uwięzieni. W lutym 1925 r. zniesiono zakaz działalności partii i zaczęła ona rozwijać aktywność także poza Bawarią. W 1928 r. należało do niej ok. 100 tys. członków. Szeregi NSDAP rosły błyskawicznie w latach kryzysu i na początku 1933 r. liczyć miała ona wedle jednych danych 800 tys., wedle innych 1,2 mln członków. Relacja między tym, co określano jako polityczną organizację NSDAP, a SA jako organizacją bojową NSDAP, nie była jasna. Łączyła je przede wszystkim osoba Hitlera jako wodza, führera NSDAP i wodza, Reichsführera SA. W styczniu 1933 r., przed przejęciem władzy przez Hitlera, SA liczyły ok. 400 tys. członków i uznawani byli oni za członków partii. W 1929 r. utworzono podporządkowaną formalnie dowództwu SA, ale bardziej elitarną i ściślej podporządkowaną Hitlerowi organizację bojową Sztafety Ochronne, Schutzstaffeln, SS, które w styczniu 1933 r. liczyły ponad 50 tys. członków. U władzy. Po utworzeniu rządu Hitlera w marcu 1933 r. wprowadzono częściową blokadę przyjęć do partii, motywując to obawą przed napływem karierowiczów. Tę blokadę oraz dwuletni okres kandydacki zniesiono formalnie w maju 1939 r. W 1939 r. do partii należało 5,3 mln członków. Podczas wojny przyjmowano do NSDAP bez większych ograniczeń i przed agonią nazizmu w 1945 r. liczyć miała ona 7,5 mln; wedle innych danych, które zapewne nie brały pod uwagę strat wojennych – 8,5 mln członków. Trzeba jednak uwzględnić, że do NSDAP licznie weszli naziści z obszarów przyłączanych do III Rzeszy: Austrii, Sudetów, a podczas wojny także anektowanych ziem Polski i Francji. W Austrii narodowi socjaliści działali w sposób zorganizowany od 1926 r., ale w 1933 r. zostali zdelegalizowani, a po nieudanym zamachu stanu w 1934 r. poddani represjom. W Sudetach od 1920 r. działała partia odwołująca się nawet nazwą do narodowego socjalizmu, po delegalizacji w ostatnich latach przed aneksją do III Rzeszy jako Sudecka Niemiecka Partia, Sudetendeutsche Partei. W Polsce również znaczna część organizacji mniejszości niemieckiej bliska była przed wojną nazistom. Partia z państwem. Pozycja Hitlera. Po rozwiązaniu pozostałych partii i dekrecie przeciw tworzeniu partii z 14 lipca 1933 r. NSDAP stała się monopartią, ściśle zespoloną z władzami państwowymi. Jej kompetencje były trudne do zdefiniowania w wodzowskim systemie III Rzeszy. Hitler był wodzem, führerem, zarówno partii, jak i państwa. W NSDAP już w 1925 r. wprowadzono jako obowiązkową formułę powitania „Niech żyje Hitler”, „Heil Hitler”. W III Rzeszy stosowanie tej formuły było obowiązkowe także w organizacjach formalnie podporządkowanych partii, a ze względu na konformizm niemal zawsze przez urzędników państwowych. Pozycja Hitlera wynikała z tego, że zdolny był osiągać masową popularność. Zawdzięczał to przede wszystkim zdolnościom oratorskim. Dzisiejszym słuchaczom zarejestrowanych dźwiękowo przemówień Hitlera wydać się to może zaskakujące. Jak pisał brytyjski badacz czeskiego pochodzenia Zdenĕk Zeman: „Było to niezwykłe masakrowanie bębenków uszu u słuchaczy. Obliczono, że w typowym zdaniu głos Hitlera osiągał częstotliwość 228 wibracji na sekundę, podczas gdy normalna częstotliwość w gniewnie podniesionym głosie to 220 wibracji”. Drugi talent Hitlera polegał na umiejętnym prowadzeniu polityki kadrowej. Wprawdzie poza nią nie angażował się na ogół w kwestie organizacyjne, ale potrafił dobrać wiernych, sprawnych wykonawców. Do wierności przyczyniała się bezwzględność w karaniu tych, którzy usiłowali prowadzić działania niezgodne z wolą wodza. Po krwawej nauce, jaką było zamordowanie w 1934 r. przywódców SA i Gregora Strassera, nikt nie ważył się na nadmiernie samodzielne ambicje. Hitlerowi obce były jednak fobie innego dyktatora, Stalina, czystki czołowych przedstawicieli własnego aparatu, aby prewencyjnie wykluczyć ich marzenia o samodzielności. Krąg działaczy. Kierownictwo NSDAP nie miało charakteru kolektywnej instancji. Sztab zastępcy Hitlera w partii Rudolfa Hessa, przekształcony następnie w Kancelarię Partii pod kierownictwem Martina Bormanna, w założeniu pełnił raczej biurokratyczne funkcje. Hitler przydzielał zadania w poszczególnych dziedzinach czołowym działaczom, określanym jako szefowie (leiter) lub wodzowie (führer). Powołano ich 18, najważniejsi z nich to Joseph Goebbels, szef Zarządu Propagandy (Reichspropagandaleiter), Heinrich Himmler jako wódz organizacji bojowej, a później partyjnej policji (Reichsführer SS), Richard Walther Darré, szef Urzędu Polityki Agrarnej (Amt für Agrarpolitik), Baldur von Schirach, wódz Młodzieży Rzeszy (Reichsjugendführer, do 1940 r.). Najczęściej czołowi działacze NSDAP zajmowali zarazem stanowiska państwowe. Hess był ministrem bez teki, po jego ucieczce ministerialne kompetencje uzyskał Bormann. Goebbels był ministrem propagandy i oświecenia narodowego oraz przewodniczącym Izby Kultury Rzeszy. Darré został ministrem aprowizacji i rolnictwa. Hermann Göring nie sprawował wprawdzie w partii funkcji, ale uznawany był za jednego z jej przywódców. Jednocześnie gromadził stanowiska państwowe: premiera Prus, a następnie ministra lotnictwa, dowódcy lotnic­twa wojskowego, pełnomocnika do spraw czteroletniego planu gospodarczego, przewodniczącego Rady Obrony Rzeszy. Himmler objął szefostwo państwowej policji na większości obszarów Niemiec, a potem nowo utworzonej Tajnej Policji Państwowej, gestapo. Przez utworzenie podporządkowanego SS państwowo-partyjnego Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy osiągnął pełnię władzy nad państwową policją. Podczas wojny jako komisarz Rzeszy do spraw umocnienia niemieckiej narodowości w znacznym zakresie kontrolował działania na obszarach okupowanych, a u schyłku III Rzeszy uzyskał jeszcze spore kompetencje jako dowódca wojskowy. Struktura. Na terytorium Niemiec istniały partyjne okręgi (gau), odpowiadające na ogół podziałom administracyjnym. Szef okręgu (gauleiter) przeważnie był na jego obszarze jednocześnie namiestnikiem państwowym lub nadprezydentem prowincji. Po inkorporacji, Anschlussie, Austrii utworzono na jej terenie 7 dalszych okręgów, po przyłączeniu do III Rzeszy Sudetów następny. Podczas wojny część anektowanych ziem polskich oraz francuskie Alzację i Lotaryngię wcielono do już istniejących, z innych obszarów polskich oraz Wolnego Miasta Gdańska powstały jeszcze dwa. Ostatecznie więc istniały 42 okręgi oraz traktowana jako taki organizacja zagraniczna NSDAP. Niższą od gau partyjną jednostką terytorialną był powiat (kreis), w jego granicach administracyjnych. Szef partii zarządzał jednocześnie państwową administracją. Do partyjnej organizacji powiatowej należało kilka lub kilkanaście grup miejscowych, a do każdej z nich kilka komórek partyjnych. Te z kolei dzieliły się na partyjne bloki, z kilkudziesięcioma gospodarstwami domowymi. Głowa każdego gospodarstwa, nawet jeżeli była to osoba bezpartyjna, odpowiadała politycznie za wszystkich jego członków. Jako regionalny wódz, bezpośrednio podporządkowany Hitlerowi, szef gau sprawował władzę ograniczoną tylko jego rozkazami. Podobnie zwierzchnicy niższych szczebli partyjnych mieli władzę ograniczoną jedynie odgórnymi nakazami czy zakazami. Wszyscy pełniący w NSDAP funkcje należeli do Korpusu Szefów Politycznych, Korps der Politischen Leiter, który w 1937 r. liczył ponad 700 tys. osób. W następnych latach, wraz z rozszerzeniem granic III Rzeszy, liczba ta musiała znacznie wzrosnąć. Szefowie polityczni zobowiązani byli nosić partyjny mundur, który zwykli członkowie zakładali jedynie podczas demonstracji lub zebrań. Organizacje przypartyjne. NSDAP kierowała wieloma organizacjami. Dzielono je na dwie grupy. Pierwszą stanowiły te, które uważano za części partii. Były to SA, SS, męska organizacja Młodzież Hitlera (Hitlerjugend) i żeńska Związek Niemieckich Dziewcząt (Bund Deutscher Mädel), Narodowo-Socjalistyczny Związek Studentów (Nationalsozialistischer Studentenbund), Narodowo-Socjalistyczne Kobiety (Nationalsozialistische Frauenschaft) i kilka innych związków. Przynależność do tych organizacji nie zawsze oznaczała jednak członkostwo w partii, choćby ze względu na wiek należących do związków młodzieżowych. Do czasu rozgromienia przywódców w 1934 r. szczególną rolę odgrywało SA, później stało się ono masową organizacją, raczej jednak średniego i starszego pokolenia. Stopniowo rosło znaczenie SS. Podobnie jak przedtem w przypadku SA stosunek między NSDAP a SS nie był jasno określony, choć członkowie SS z reguły należeli do partii i byli w niej swego rodzaju elitą. Z innego względu ważne było Hitlerjugend, bo prowadziło indoktrynację młodzieży. Wydany w 1936 r. dekret o Hitlerjugend przewidywał, że do organizacji ma należeć „cała niemiecka młodzież na obszarze Rzeszy” w wieku od 10 do 18 lat, przy czym pierwsze cztery roczniki stanowiły odrębną część Hitlerjugend jako Niemiecka Młodzież (Deutsches Jungvolk). Aktywni członkowie Hitlerjugend po osiągnięciu 18 lat najczęściej przyjmowani byli do partii. Bund Deutscher Mädel był formalnie częścią Hitlerjugend, ale odrębna nazwa wiązała się też z niższą rangą organizacji, bo przecież nie kształtowała ona przyszłych żołnierzy (rzecz charakterystyczna dla nazizmu, dotyczyło to także Nationalsozialistische Frauenschaft). Należały do niej dziewczęta w wieku od 10 do 21 lat, a w 1939 r. uznano przynależność do niej za obowiązkową dla dziewcząt od 14 do 18 lat. Podobnie jak w Hitlerjugend pierwsze cztery roczniki były wyodrębnione jako Związek Młodych Dziewcząt (Jungmädelbund). Za ważne uznawano związki o paramilitarnym charakterze, Narodowo-Socjalistyczny Korpus Lotników (Nationalsozialistisches Fliegerkorps) i Narodowo-Socjalistyczny Korpus Kierowców Samochodowych (Nationalsozialistisches Kraftwagenkorps). Organizacje sterowane. Druga grupa organizacji sterowanych przez NSDAP miała teoretycznie pewną autonomię, choć w systemie nazistowskim oznaczało to jedynie, że stosunkowo mniej liczni byli w nich członkowie partii. Dotyczyło to przede wszystkim Niemieckiego Frontu Pracy, Deutsche Arbeitsfront, w 1942 r. z ogromną liczbą 25 mln członków. Do DAF należeli nie tylko pracownicy, także przedsiębiorcy i rzemieślnicy. Jego szefem był jeden z czołowych nazistów Robert Ley, któremu w karierze przeszkadzał nałogowy alkoholizm. Inną masową organizacją podporządkowaną NSDAP, ale formalnie autonomiczną, była Narodowo-Socjalistyczna Ludowa Opieka Społeczna (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt), w 1938 r. z 6,5 mln członków. Miała ona krzewić poczucie solidarności narodowej z potrzebującymi opieki, zwłaszcza w zakresie zdrowotności oraz opieki nad matką i dzieckiem. Szef propagandy Goebbels mówił w 1938