Co było wbrew? Na obszarze dzisiejszej Polski znajdują się dwa miejsca związane z dziejami niemieckiej opozycji antyhitlerowskiej: Wilczy Szaniec k.Kętrzyna, miejsce nieudanego zamachu na wodza Trzeciej Rzeszy Adolfa Hitlera 20 lipca 1944 r., oraz Krzyżowa, niewielka wieś oddalona 60 km od Wrocławia, miejsce spotkań grupy przyjaciół tzw. Kręgu z Krzyżowej. Nie są to miejscowości anonimowe. Zwłaszcza Krzyżowa ma wyraźne miejsce w świadomości polskiej jako miejsce tzw. Mszy Pojednania z udziałem polskiego premiera Tadeusza Mazowieckiego i niemieckiego kanclerza Helmuta Kohla w listopadzie 1989 r. Ale co Polacy wiedzą o opozycji antyhitlerowskiej? Jak ją postrzegają? Posty pod nielicznymi artykułami na ten temat, które ukazały się w ostatnich latach, pokazują, że i wiedza, i chęć zrozumienia są wyjątkowo małe. Często podważa się zasadność mówienia o istnieniu jakiegokolwiek niemieckiego oporu przeciw Hitlerowi. Mamy zakodowane całkiem inne rozumienie oporu, opozycji czy sprzeciwu społecznego, wynikające z naszego doświadczenia walki z nazizmem i komunizmem. Niemcy musieli stawić opór własnemu państwu, sprzeciwić się jego wybranym w wolnych wyborach władzom najwyższym, wystąpić przeciw własnemu narodowi. Reżim nazistowski konsekwentnie zwalczał nie tylko aktywne przejawy opozycji, surowo karał także wszelkie dyskusje o charakterze opozycyjnym, traktując je jako ogromne zagrożenie. Po rozprawie przed trybunałem ludowym, który skazał Moltkego i jego przyjaciół na karę śmierci, zanotował on w liście do żony: „Zapytał mnie [przewodniczący składu sędziowskiego Roland Freisler]: Czy dostrzega Pan swoją winę? Odparłem, że w istocie nie. Na to Freisler: Widzi Pan, skoro Pan wciąż jeszcze tego nie dostrzega, skoro wciąż trzeba Pana o tym przekonywać, to właśnie oznacza, że myśli Pan inaczej, a przez to sam wyklucza się z walczącej wspólnoty narodowej”. W tym wyroku – dodawał Moltke – poprzedzonym tak starannymi przygotowaniami, „najpiękniejsza jest rzecz następująca: zostało stwierdzone, że nie mieliśmy zamiaru stosować przemocy; nie podjęliśmy kroków organizacyjnych, nikomu nie oferowaliśmy żadnych stanowisk – to również zostało stwierdzone. W akcie oskarżenia było co innego. Wina nasza polegała tylko na tym, że odważyliśmy się myśleć (...). I tych myśli – tylko i wyłącznie myśli (...) – narodowy socjalizm tak się boi, że chce wszystko zniszczyć, co nimi zostało zakażone”. Ów list Moltkego pokazuje, jak różne jest polskie i niemieckie rozumienie oporu. To nie liczba wysadzonych pociągów, akcji sabotażowych, potyczek zbrojnych była przyczyną wydawania wyroków śmierci, lecz myśli i idee, dyskusje podważające trwałość nazistowskich dogmatów. Były to koncepcje na przyszłość, myślenie o Niemczech i Europie po upadku reżimu narodowo­socjalistycznego. Dwa okresy. Dzieje opozycji antyhitlerowskiej dzielą się na dwa okresy. Pierwszy to walka nazistów z legalną opozycją bezpośrednio po przejęciu władzy w styczniu 1933 r. Drugi okres zaczął się wraz z wybuchem II wojny światowej. Istniejące dotąd w dużym rozproszeniu i utajeniu różne grupy opozycyjne zaczęły się z wolna łączyć, konsolidować. Z pewnością kulminacją tych działań był zamach płk. Clausa Schenka von Stauffenberga w Wilczym Szańcu. Jego fiasko było ogromnym ciosem dla opozycji wszystkich odłamów. Masowe aresztowania, które nastąpiły po zamachu, przyniosły tym środowiskom całkowitą niemal zagładę. Wielkie poparcie i wielki terror. Czy i jaka była polityczna i społeczna baza dla sprzeciwu wobec nazizmu? Jak już wiemy, prąca do władzy NSDAP konsekwentnie wykorzystywała rozprzężenie w Niemczech, słabość i skłócenie partii politycznych (np. lewicowych: socjaldemokratów i komunistów, realizujących zalecenia Międzynarodówki Komunistycznej i ZSRR), ewolucję Partii Centrum w kierunku prawicy nacjonalistycznej, jak i wyjątkowo negatywne nastroje społeczne w dobie Wielkiego Kryzysu. Środowiska prawicowe, przedstawiciele wielkiego przemysłu, junkrzy, warstwa urzędnicza upatrywali w Hitlerze osobę zdolną do zaprowadzenia porządku i rozbicia lewicy. Liczono, że naziści się ucywilizują na salonach władzy. Złudzenia te pierzchły niemal natychmiast. W marcu 1933 r. na nazistów zagłosowało 17 mln Niemców przy prawie 90-proc. frekwencji. W końcu marca 1933 r. uchwała parlamentu dała kanclerzowi na 4 lata nadzwyczajne pełnomocnictwa pozwalające na rządzenie z pominięciem parlamentu i konstytucji. Przeciw byli tylko deputowani socjaldemokratyczni. W ten sposób naziści i ugrupowania jeszcze niedawno tworzące rządy republikańskie, jak katolickie Centrum, dokonały wspólnego zniszczenia demokracji niemieckiej. Terror nazistów, wyrażający się m.in. w działaniach policji politycznej (gestapo) i masowych aresztowaniach (ok. 8 tys. komunistów i ich sympatyków wiosną 1933 r.), spowodował konieczność tworzenia nowych, poza więzieniami, miejsc odosobnienia. Nazwano je obozami koncentracyjnymi. Wkrótce do więzionych komunistów dołączyli inni przeciwnicy czynni lub potencjalni nazistów, a także grupy przez nich prześladowane, jak Żydzi, Romowie i homoseksualiści. W obozach umieszczano także osoby uznane za aspołeczne i kryminalistów, zwykle rekrutując z nich więźniów funkcyjnych. W 1939 r. w obozach przetrzymywano 25 tys. obywateli Niemiec. Wczesnym latem 1933 r. rozpoczęto likwidację wszelkich organizacji politycznych i społecznych (np. związków zawodowych) poza NSDAP i stowarzyszeniami jej podporządkowanymi. W lipcu 1933 r. zakazano tworzenia jakichkolwiek nowych ugrupowań, a Hitler ogłosił zakończenie narodowosocjalistycznej rewolucji. W dużym stopniu podporządkowano już różne sfery życia politycznego i społecznego NSDAP (niem. Gleichschaltung). Zlikwidowano federacyjną strukturę państwa, usunięto z władz samorządowych nienazistów. Bez problemów NSDAP uzależniła od siebie aparat urzędniczy, wymiar sprawiedliwości i armię liczącą na zniesienie upokarzających ograniczeń, które wprowadził na nią traktat wersalski. Położono w ten sposób fundamenty pod funkcjonowanie państwa totalitarnego. Gleichschaltowaniu poddano także naukę niemiecką, co nie spotkało się ze znaczącym sprzeciwem przeważnie konserwatywnego i nacjonalistycznego środowiska. Zniszczono autonomię władz akademickich. Usunięto z pracy w szkołach wyższych przeciwników politycznych i naukowców pochodzenia żydowskiego. Czystki objęły także twórców kultury. Archaiczna wspólnota krwi i ziemi miała być nicią przewodnią twórczości niemieckiej. Zjednoczenie narodowe, jak i jedność narodu z wodzem były jednymi z głównych haseł. Aktywniejszych przeciwników politycznych represjonowano, wielu wyemigrowało, pozostali wybrali emigrację wewnętrzną, nie znajdując warunków do jakiejkolwiek działalności publicznej podważającej monopol nowych rządów. Po rozbiciu opozycji politycznej naziści nie mieli już na scenie politycznej żadnej konkurencji, a nieliczne grupki działające w podziemiu czy na emigracji praktycznie się nie liczyły. Przejawy sprzeciwu. W walce o rząd dusz stały im jednak na drodze Kościoły chrześcijańskie, zwłaszcza katolicki. Ponad 90 proc. Niemców uważało się za wierzących. Kościoły prowadziły nie tylko działalność duszpasterską, ale i społeczną. Hasła antykomunistyczne i antyżydowskie głoszone przez nazistów zyskiwały jednak pewne poparcie w kręgach władz kościelnych. Watykan wprawdzie początkowo zakazywał katolikom wstępowania do NSDAP, ale w połowie 1933 r. podpisał z Hitlerem konkordat, którego nie udało się zawrzeć w czasach Republiki Weimarskiej. W zamian za potwierdzenie stanu posiadania Kościoła katolickiego i wolność kultywowania religii naziści uzyskali neutralność polityczną katolików. W Kościele protestanckim naziści wspierali grupę Niemieckich Chrześcijan, zwolenników ideologii Hitlera, i dążyli do przymusowego zjednoczenia Kościołów krajowych w Kościele Rzeszy. Wyłączono z szeregów protestanckich wiernych żydowskich konwertytów, współdziałając tym samym w dyskryminacji mniejszości żydowskiej. Jednak równocześnie rodził się sprzeciw w szeregach duchowieństwa i wiernych obu wyznań. Pobudzały go takie akcje nazistów, jak rozwiązanie szkół wyznaniowych, stowarzyszeń, likwidacja prasy religijnej oraz rosnąca przepaść między zasadami wiary a praktyką nazizmu, poruszająca sumienia głęboko wierzących. W Kościele protestanckim nurt sprzeciwu reprezentował nielegalny Kościół Wyznający (Bekennende Kirche) powołany z inicjatywy pastora Martina Niemöllera. Kościół katolicki sprzeciwił się ustawie o zapobieganiu narodzinom potomstwa obciążonego chorobami dziedzicznymi i wprowadzonej przez nią sterylizacji. W 1937 r. odczytano w Kościołach przemyconą z Watykanu encyklikę papieską krytykującą ograniczanie wolności Kościoła w Niemczech. Część kapłanów otwarcie występowała przeciw indoktrynacji młodzieży, narażając się na prześladowania. Oportunizm i czynny opór. Postawy zdecydowanego i czynnego oporu wobec nazizmu występowały jednak u niewielkiej liczby wierzących, podobnie jak w całym społeczeństwie niemieckim. Złożyło się na to kilka przyczyn. Istotne znaczenie miała wiara, że Hitler potrafi wyprowadzić Niemcy z głębokiego kryzysu gospodarczego i społecznego, w jakim tkwiły one od lat. Programy tradycyjnych partii demokratycznych podważyło ogromne bezrobocie i chaos polityczny. Naziści z hasłem porządku i dyscypliny przyciągali zaprowadzeniem spokoju, a przywiązanie do systemu demokratycznego ograniczało się do wąskiej warstwy. Antywersalska retoryka Hitlera pobudzała również nadzieje na przełamanie ograniczeń traktatu uznawanego za niesprawiedliwy. Pierwsze sukcesy Hitlera w tym dziele, którym towarzyszyła ustępliwość mocarstw, przekonywały Niemców, że jest to słuszna droga. W sporej części niemieckiego społeczeństwa istniała ponadto świadoma lub nieświadoma tęsknota za przywódcą, osobistością charyzmatyczną, która wypełniłaby w uczuciach społecznych pustkę po zdetronizowanym cesarzu. Hitler, mimo dość przeciętnych warunków fizycznych, potrafił przemienić się w charyzmatycznego przywódcę. Ideologia nazistowska klarownie objaśniała świat, łechtała dumę narodową przeciętnych Niemców, wskazywała otwarcie wrogów – Żydów i bolszewików – i kusiła ponownie wielkim celem. Propaganda zastąpiła informację. Stosowany jawnie przez nazistów terror wobec przeciwników politycznych także odpowiednio wpłynął na postawy społeczne, podsycając chęć wpasowania się w nowy ład i promując zachowania oportunistyczne. Masowa emigracja polityczna także osłabiła środowisko przeciwników nazizmu w Niemczech, gdyż objęła ludzi najbardziej czynnych i doświadczonych w działalności publicznej. Od ludzi negujących nazizm czynnie lub słownie odsuwano się, potępiano, nierzadko donoszono na nich. Akceptowano przeprowadzane przez władze wykluczenie ich ze wspólnoty narodowej. Biała Róża, Krąg z Krzyżowej, Czerwona Orkiestra. W sytuacji masowego poparcia społecznego dla Hit