Exodus. Dojście Hitlera do władzy w styczniu 1933 r. bez wątpienia było wydarzeniem przełomowym dla wszystkich Niemców. Jednym z przejawów nadchodzących zmian było restrykcyjne ustawodawstwo nowego reżimu. W największym stopniu dotknęło ono społeczność pochodzenia żydowskiego. Okazało się jednak bardzo szybko, że wielu Niemców nie jest w stanie zaakceptować nazistowskich rządów. Jedynym wyjściem dla obu tych grup stała się ucieczka z kraju. Ogółem w latach 1933–38 Niemcy opuściło ok. 340 tys. osób. Emigracja polityczna. Masowy exodus społeczności żydowskiej, choć podyktowany warunkami politycznymi panującymi w kraju, nie jest nazywany emigracją polityczną sensu stricto. Zaliczana jest do niej raczej grupa ponad 35 tys. osób, która w różny sposób najpierw w kraju, a potem na wychodźstwie, negowała zasady narodowosocjalistycznego państwa. Wśród nich można wyróżnić dwie grupy: polityczną (30 tys.) oraz kulturalną (5,5 tys.). Politycy jako pierwsi, jeszcze na forum Reichstagu, rozpoczęli krytykę nowych rządów. Uczynił tak chociażby 23 marca 1933 r. Otto Wels, przewodniczący Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD), który odrzucił tzw. ustawę o pełnomocnictwach. Ten urodzony w Berlinie w 1873 r. polityk, już kilka miesięcy po swoim wystąpieniu na mównicy niemieckiego parlamentu, w czerwcu 1933 r. udał się na wygnanie. Początkowo wznowił swą działalność w Pradze, a następnie w Paryżu, gdzie próbował odbudować struktury SPD. Zmarł w 1939 r. w Paryżu. Jego wezwanie, by działać „z twarzą zwróconą ku Niemcom”, przetrwało długo po jego śmierci i stało się dewizą niemal wszystkich niemieckich polityków emigracyjnych. Misję tę kontynuował, urodzony w 1877 r. w żydowskiej rodzinie fabrykanckiej, Kurt Rosenfeld. Po zakończeniu studiów prawniczych oraz ekonomicznych związał się z SPD. Przełomem w jego życiu stały się procesy, w których bronił m.in. Róży Luksemburg i Kurta Eisnera. Po 1919 r. przyłączył się do komunistów. Tylko dzięki szczęściu uniknął aresztowania po spaleniu Reichstagu. Osiadł w USA, gdzie jako wydawca pisma „The German American”, aż do swojej śmierci w 1943 r., wspomagał opozycję antynazistowską. Z polityków, którzy karierę zrobili po wojnie, wymienić należy Willy’ego Brandta. Urodził się w 1913 r. jako Karl Herbert Frahm, w 1930 r. wstąpił do SPD, a od 1931 r. współpracował z rozłamową Socjalistyczną Partią Robotniczą (SAPD). W 1933 r. wyemigrował do Norwegii, gdzie założył filię partii i prowadził walkę przeciwko nazistom. Zaczął wtedy używać nazwiska Brandt. Po zajęciu Norwegii przez Niemcy (1940 r.) uciekł do Szwecji. Po wojnie był czołowym działaczem SPD (której przewodniczył w latach 1964–68), kanclerzem RFN (1969–74), autorem nowej polityki wschodniej Niemiec. Laureat Pokojowej Nagrody Nobla (1971), zmarł w 1992 r. Inną, choć również niepoślednią rolę na emigracji i po wojnie odegrał Walter Ulbricht (1893–1973). Po wyjeździe z Niemiec, z ramienia Międzynarodówki Komunistycznej walczył z trockizmem m.in. we Francji oraz Hiszpanii, gdzie wziął udział w wojnie domowej. Wysłany następnie do Moskwy, zaciągnął się do Armii Czerwonej. Po zakończeniu wojny z polecenia Stalina stanął na czele NRD. Dopiero dwa lata przed swoją śmiercią został zastąpiony na stanowisku pierwszego sekretarza SED (Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności). Obok socjaldemokratów i komunistów dużą grupę wśród emigrantów stanowili konserwatyści i działacze związani z katolicką myślą polityczną. Wygnany został nawet tak zasłużony dla Niemiec polityk jak Heinrich Brüning (1887–1995), związany z katolicką Partią Centrum. Pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych, a w latach 1930–32 był kanclerzem Republiki Weimarskiej. W 1934 r. uciekł przez Wielką Brytanię do Stanów Zjednoczonych. Tam wykładał na Harvardzie (był prawnikiem, historykiem, ekonomistą) oraz czynnie wspierał działalność zarówno antyhitlerowską, jak i antysowiecką. Nigdy nie powrócił na stałe do ojczyzny. Wygnani intelektualiści. Wydarzeniem, po którym nastąpił większy exodus inteligencji niemieckiej, było masowe palenie książek w maju 1933 r. Na emigracji znalazło się wielu zasłużonych naukowców, podziwianych i cenionych na całym świecie, ale nie w III Rzeszy. Wymieńmy dwóch. Pierwszym jest Albert Einstein (1879–1955), laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki z 1921 r. Jego nieukrywane pochodzenie żydowskie samo w sobie stanowiło powód do ucieczki przed konsekwencjami rasowego ustawodawstwa. Dlatego, w trakcie badań prowadzonych w USA, zdecydował już styczniu 1933 r., że nie wraca do kraju. Mimo to wciąż interesowały go sprawy Niemiec i Niemców. W 1939 r. wraz z innymi uczonymi wystosował list do prezydenta Roosevelta, w którym wyrażali swoje niepokoje względem badań naukowców niemieckich nad bombą atomową. Zgoła odmienną historią jest życie innego laureata Nagrody Nobla, w dziedzinie chemii za syntezę amoniaku w 1918 r., Fritza Habera (1868–1934). Jego nazwisko kojarzone jest przede wszystkim z badaniami nad opracowaniem technologii produkcji cyklonu B. Mimo że współdziałał początkowo z nazistami, w 1933 r. zmuszony został ze względu na swoje żydowskie pochodzenie do emigracji. Potępiali go zarówno inni Żydzi, jak i naukowcy, którzy nie chcieli mu podawać ręki. Einstein powiedział o nim: „Była to tragedia niemieckiego Żyda, tragedia wzgardzonej miłości”. W pełni świadoma była emigracja noblisty w dziedzinie literatury z 1929 r. Tomasza Manna (1875–1955). Już w latach 20. XX w. należał do aktywnych przeciwników narodowego socjalizmu. W 1933 r., kiedy Hitler otrzymał z rąk Hindenburga urząd kanclerski, Mann przebywał za granicą. W związku z don