Zamierzchłe konwencje. Na progu burzliwego XX w. dominowały jeszcze tradycyjne wyobrażenia o polityce okupacyjnej. W konwencji haskiej z 1899 r. i 1907 r. zabraniano „przymuszania ludności terytoriów okupowanych do przysięgania na wierność państwu nieprzyjacielskiemu”, nakazywano szanować „honor i prawa rodzinne, życie jednostek i własność prywatną, jak również przekonania religijne i wykonywanie obrządków religijnych”. Państwa okupujące występować miały jedynie w roli administratora własności publicznej. „Własność gmin, instytucji kościelnych, dobroczynnych i naukowych, chociażby należących do państwa, będzie traktowana jako własność prywatna. Wszelkie zajęcie, zniszczenie lub rozmyślna profanacja instytucji tego rodzaju, pomników historycznych, dzieł sztuki i nauki, są zabronione i winny być karane”. Ta perspektywa traciła na znaczeniu, ponieważ w Europie, ale i poza nią, zyskiwało na sile inne postrzeganie państwa i narodu. Oznaczało to kształtowanie się nowego systemu okupacyjnego, ponieważ okupacja służyć miała innym celom. Dlaczego? Trzy płaszczyzny zmian. Po pierwsze, państwa nie były już układem władcy i poddanych, których narodowość nie miała znaczenia. Od czasu rewolucji francuskiej przybrał na sile proces kształtowania się państw narodowych, w których coraz bardziej jednolite narodowo, kulturowo i językowo społeczeństwo łączyło poczucie przynależności do jednej wspólnoty. Nowoczesne państwa, pomijając te o strukturze federalnej, były zasadniczo państwami narodowymi. Po drugie, społeczeństwa zaczęły być postrzegane jako całość, którą można i należy planowo kształtować za pomocą inżynierii społecznej. Modernizacja niszczyła struktury społeczeństwa rolniczego. Powstawało – zarówno w sferze ekonomicznej, jak i społecznej oraz kulturowej – społeczeństwo kapitalistyczne. Zmiany obejmowały takie obszary, jak demografia, struktura społeczna, system polityczny, edukacja, rodzina, system wartości, postawy i osobowość. Dominowała idea udoskonalenia człowieka, społeczeństwa i rasy (początkowo w znaczeniu całej populacji), do czego za konieczne uważano eugenikę: ograniczenie liczby ludzi uważanych za bezwartościowych dla tegoż społeczeństwa. Z czasem nastąpił w tej idei podział, gdy oddzielił się kierunek, w którym nie traktowano całej ludzkości jako jedności mającej podobne problemy w ewolucji, ale jako złożoną z antropologicznych ras wyższych i niższych. Po trzecie, wiara w postęp, połączona z napięciami społecznymi i politycznymi systemu kapitalistycznego, zaowocowała powstaniem ideologii odwołującej się do jeszcze innej wspólnoty, wyrażanej słowami: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”. Wynikiem jej nałożenia na specyficzne warunki rosyjskiego, ekspansywnego, wielonarodowościowego imperium było powstanie systemu komunistycznego. Nowe okupacje. Wymienione trzy zmiany pozwalają zrozumieć, czym były i czemu służyły coraz częściej systemy okupacyjne w XX w. Nie chodziło o okupowanie terytorium, połączone z nieingerowaniem w istniejące na nim struktury społeczne i ekonomiczne. Celem była aneksja lub podporządkowanie określonego państwa albo jego części. Sięgano przy tym do instrumentarium inżynierii społecznej, aby dopasować je pod względem struktury narodowościowej, rasowej albo klasowej do systemu państwa okupującego. Oczywiście, istniał nadal także tradycyjny system okupacyjny. Bardziej tradycyjny charakter miała w okresie II wojny światowej okupacja japońska i włoska. Tradycyjny charakter miała litewska okupacja Wileńszczyzny. Odmienny był także charakter okupacji Niemiec przez aliantów po 1945 r., która tu nie będzie rozważana. Mechanizm tych nowych, być może można powiedzieć nowocześniejszych, systemów okupacyjnych był przeważnie podobny. Czystki etniczne, rasowe lub klasowe (nazywane też politycznymi) służyć miały eliminacji osób niepożądanych oraz asymilacji pozostałych. Stopień radykalności i brutalności był zróżnicowany, zależnie od państwa, które je prowadziło. Najbardziej totalny charakter miała polityka państw totalitarnych. W innych państwach istniały ograniczenia wynikające z religii, kultury politycznej itd. Określały one, jakie środki w dążeniu do celu uznawano za dopuszczalne. Opisywane zmiany widoczne były już podczas I wojny światowej. Przy tym już wtedy można było zauważyć, że system okupacyjny zależny jest od okupowanego kraju. Prowadzone przez Niemcy podczas Wielkiej Wojny w Belgii i Francji masowe deportacje do pracy przymusowej wywoływały znacznie gwałtowniejsze protesty międzynarodowej opinii niż analogiczne działania na wschodzie Europy. Na wschodzie Europy zwycięskim państwom wolno było więcej. Okupacje II wojny. Podczas II wojny światowej głównym celem okupacji, zarówno przez Związek Sowiecki, jak i III Rzeszę, była, poza wykorzystaniem ekonomicznym, aneksja i scalenie ustrojowo-prawne albo podporządkowanie połączone z narzuceniem – w zróżnicowanym zakresie – swojej ideologii. Istotne było szerokie wykorzystanie przez obydwa państwa kolaboracji. Kolaboranci służą okupantom, ułatwiają im sprawowanie kontroli nad podbitym terytorium, ale nie są tylko biernymi wykonawcami poleceń. Uważają, że działają w interesie swojego narodu. Tak myślał ks. Jozef Tiso na Słowacji, Philippe Pétain we Francji, a później tworzone w różnych państwach władze komunistyczne zależne od Moskwy. Pytaniem pozostaje, czy czasami obiektywnie też takiej roli nie odgrywają, łagodząc skalę represji władz okupacyjnych. Teraz możliwe było przejście do polityki kształtowania znajdujących się pod okupacją społeczeństw. Przymusowe przesiedlenia poprzedzała segregacja ludności według kryteriów etnicznych, rasowych lub klasowych. Służyły one nie tylko ukształtowaniu struktury narodowościowej lub klasowej, ale także bieżącym celom: likwidacji elit politycznych przeciwnika, osłabieniu poparcia dla ruchu oporu, zdobyciu siły roboczej, zyskaniu obszarów dla celów wojskowych. Na ziemiach okupowanych przez dwa totalitarne państwa prowadzona była polityka ludnościowa oparta na: • eksterminacji ludności już w trakcie działań wojennych; • aresztowaniach i egzekucjach; • osłabianiu podporządkowanych narodów przez wspieranie ruchów separatystycznych i podziałów religijnych, wspieranie konfliktów narodowościowych; • segregacji rasowej, narodowościowej lub klasowej, przy czym w III Rzeszy system ten był bardziej rozbudowany, odwołujący się do naukowych podstaw; • represjonowaniu, zwiększaniu śmiertelności i ograniczaniu przyrostu naturalnego grup ludności uznanych za wrogie. W ZSRR służyły temu deportacje, ekstremalnie trudne warunki życia, rabunek mienia i pozbawienie podstaw utrzymania. W polityce III Rzeszy na Wschodzie: podniesienie wieku umożliwiającego zawieranie małżeństw, wysyłanie młodych ludzi do pracy przymusowej, niskie przydziały żywności, zła opieka zdrowotna, brak opieki nad dziećmi oraz germanizacja dzieci uznanych za odpowiadające kryteriom rasy germańskiej; • pracy przymusowej i przymusowym poborze do wojska. W III Rzeszy praca przymusowa służyła, poza wykorzystaniem do pracy, także ograniczeniu przyrostu naturalnego, a służba wojskowa wykorzystaniu militarnemu i asymilacji. W ZSRR praca przymusowa była środkiem represji i eksterminacji, a służba wojskowa także służyła, poza pozyskaniem żołnierzy, wynarodowieniu i asymilacji w sowieckim społeczeństwie; • przymusowych przesiedleniach, a w skrajnych przypadkach eksterminacji. Odmienności sowieckie. Jednakże sowiecki i niemiecki systemy okupacyjne także istotnie się od siebie różniły. Spójrzmy najpierw na politykę sowiecką. W odniesieniu do części terytoriów ich okupacja służyła przygotowaniu do aneksji: przedwojennych polskich Kresów Wschodnich, krajów bałtyckich, rumuńskiej Besarabii i północnej Bukowiny oraz zajętej w 1944 r. czechosłowackiej Rusi Zakarpackiej. Moskwa wykorzystywała w tej polityce narodowe emocje, ale jej polityka służyła integracji nowych ziem w ramach imperium. Nastąpić miało zarówno dopasowanie ich struktury społecznej do systemu komunistycznego, jak i nowe ukształtowanie ich struktury narodowościowej. Fizycznej eksterminacji podlegały elity związane z własną państwowością: polityczne, wojskowe, państwowe. Podobny był los tzw. wrogów klasowych, a kategoria ta obejmowała w stalinowskiej Rosji nie tylko elity, ale i drobniejszych posiadaczy. Eksterminacja mogła mieć formę bezpośredniej fizycznej likwidacji albo pośredniej: przez obozy i pracę przymusową. Inne osoby uznane za niepewne, w tym rodziny skazanych, deportowano w głąb ZSRR. Przykładowo, w Estonii pierwsza fala uwięzień i deportacji nastąpiła w 1941 r., potem przyszły wcielenia do sowieckich tzw. batalionów pracy oraz ponowna fala deportacji po 1948 r. Podobnie działo się na Łotwie i Litwie. Inna była polityka okupacyjna na ziemiach, które nie miały stać się częścią imperium, ale wejść w skład strefy wpływów Moskwy. Opierała się na osadzaniu przy władzy kolaboranckich rządów. Sowieccy namiestnicy nie występowali publicznie w roli władców, chociaż od nich zależały wszystkie ważniejsze, a nierzadko i pomniejsze, decyzje. W początkowej fazie niszczono – przy wsparciu sowieckiego aparatu przemocy – zbrojny ruch oporu i polityczną opozycję. Z czasem kolaboranckie władze rozbudowywały własne struktury władzy i przekształcały się w satelickie dyktatury, zdolne utrzymać się o własnych siłach przy władzy i potrzebujące jedynie sporadycznie bezpośredniego wsparcia Moskwy, jak w Niemieckiej Republice Demokratycznej w 1953 r. czy na Węgrzech w 1956 r. Odmienności nazistowskie. Odmienna od sowieckiej była niemiecka polityka okupacyjna, oparta na rasistowskiej ideologii, a przybierająca zróżnicowane formy. Po rozbiciu Czechosłowacji, utworzeniu państwa słowackiego i aneksji ziem zamieszkanych przez mniejszość niemiecką nadano okupacji ziem czeskich, czyli włączeniu Czech i Moraw do Wielkiej Rzeszy w formie Protektoratu, pozory legalności. System tam stworzony nastawiony był na maksymalne wykorzystanie czeskiego potencjału ekonomicznego, przy szerokim wykorzystaniu kolaboracji. Mógł sprawnie funkcjonować, ponieważ w pierwszej fazie wojny kolaboracja władz, uosabiana przez prezydenta Emila Háchę, cieszyła się szerokim poparciem w społeczeństwie. Tak samo jak w przypadku władz Vichy. Podobnie na kolaboracji oparta była włoska okupacja Albanii. Do modelu Protektoratu zbliżona była późniejsza okupacja przez III Rzeszę terenu krajów bałtyckich. Kolaboracja nie prowadziła jednak, jak później w sowieckiej strefie wpływów, do powstawania z czasem satelickich dyktatur, gdyż samodzielność kolaboranckich władz była przez III Rzeszę wraz z upływem wojny ograniczana. Kolaboracja z władzami niemieckimi oznaczała ponadto współdziałanie w Holocauście. Specyficzną formą kolaboracji były Judenraty. Odmienny charakter miała okupacja Polski. W przededniu agresji na Polskę, 22 sierpnia 1939 r., Hitler wypowiedział znane słowa: „Celem jest likwidacja sił żywotnych, a nie osiągnięcie określonej linii…”. Odpowiednio do tego III Rzesza anektowała zachodnie ziemie polskie, łącznie ponad 90 tys. km kw., a z pozostałych utworzyła całkowicie od niej zależne Generalne Gubernatorstwo. Już podczas działań wojennych Niemcy rozpoczęli eksterminację polskich warstw przywódczych. Była to długoterminowa ludobójcza polityka, prowadzona w formie bezpośredniej eksterminacji i długofalowych działań, służących zwiększeniu śmiertelności i zmniejszeniu przyrostu naturalnego. Ograniczano możliwości zawierania małżeństw, utrzymywano stan niedożywienia, pozbawiano Polaków opieki lekarskiej i lekarstw, zmuszano do wycieńczającej pracy. Wynikiem była śmierć ok. 6 mln polskich obywateli, połowa z nich zamordowana została z powodu żydowskiej narodowości lub pochodzenia. W systemie okupacyjnym ziem polskich nie mieściła się kolaboracja polityczna, akceptowalne były jedynie lokalne próby (niekiedy, jak w Jedwabnem, niestety udane) wykorzystywania Polaków do realizacji celów polityki niemieckiej. Nazizm wobec Słowian. Polityka nazistowska wobec narodów słowiańskich wynikała z innego ideologicznego osadzenia niż w odniesieniu do Żydów. Żydzi mieli zostać wymordowani. Słowianie uważani byli za rasę niższą, ale stosunek do nich nie był jednolity. Hitler rozważał do 1939 r. możliwość włączenia Polski do swoich planów jako państwa satelickiego. Zaakceptował satelickie państwo słowackie, przede wszystkim wykorzystując je przeciw Czechom. Najbardziej brutalną politykę prowadził wobec uznawanych przez niego za stojących najniżej Rosjan. Okupacja części ZSRR oznaczała skokową radykalizację metod – dziesiątkowanie ludności (katastrofalne warunki życia, eksterminacja milionów jeńców przez śmierć głodową, pacyfikacje), traktowanie ludności jako rezerwuaru siły roboczej, wzmacnianie ludności niemieckiej i wybranych grup narodowych, bezwzględną eksploatację gospodarczą. Trochę lepiej od Rosjan traktowani byli Polacy, lepiej od nich – Ukraińcy i Białorusini, jeszcze lepiej Czesi. Chorwaci byli sojusznikiem. Antyslawizm był pojęciem znacznie bardziej niejednolitym niż antysemityzm, mimo iż także osadzonym w kategoriach rasowych. Generalny Plan Wschodni. Polityka okupacyjna narod