Strach przed rewolucją. 1 września 1939 r., przemawiając w Reichstagu, Hitler obiecał, że właśnie rozpoczęta wojna na pewno nie zakończy się – jak poprzednia – kapitulacją i rewolucją. To świadomość tragicznej sytuacji cywilów, nękanych głodem, zimnem, brakiem opieki, chorobami i pracą ponad siły, pchnęły w listopadzie 1918 r. niemieckich żołnierzy i marynarzy do otwartego buntu. Nic też dziwnego, że narodowi socjaliści zrobili wszystko, żeby na tyłach zminimalizować dolegliwości wojny. Jednocześnie propaganda usilnie przekonywała, że niesłużący w wojsku towarzysze narodowi (Volks­genossen) wcale nie są cywilami w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, lecz żołnierzami na froncie ojczyźnianym (Heimatfront), przebiegającym przez fabryki i kopalnie, wiejskie zagrody i miejskie biura, spiżarnie i kuchnie, a obowiązkiem każdego z nich – bez względu na miejsce w drabinie społecznej, płeć lub wiek – było „oddanie narodowi i krajowi wszystkich swych sił i środków”. Codzienność na kartki Reglamentacja z rozmysłem. W Niemczech doskonale pamiętano aprowizacyjny dramat z lat I wojny i do następnej przygotowano się starannie, już od 1937 r. opracowując zasady dystrybucji. Tym bardziej że mimo intensyfikacji produkcji rolnej państwo Hitlera musiało importować połowę potrzebnego mięsa, tłuszczów czy artykułów mlecznych. Postanowiono skoncentrować się na rodzimych produktach, unikając przywozu z zagranicy (jeżeli już, to z obszarów podbitych), oraz skonstruować możliwie egalitarny i sprawiedliwy system reglamentacyjny (pierwszowojenny tworzył ogromną grupę grupą upośledzonych, a tym samym niezadowolonych). System wprowadzony cztery dni przed wybuchem wojny uprzywilejowywał ciężko pracujących, mniej otrzymywali normalni konsumenci, najmniej zaś samozaopatrujący się chłopi. Specjalne dodatki przewidziano dla kobiet w ciąży, karmiących matek, dzieci, chorych. Na szczeblu centralnym powołano tzw. Reichsstellen, zajmujące się poszczególnymi sektorami rynku żywnościowego, a na wszystkich poziomach administracyjnych Ernährungsämter (Urzędy Wyżywienia), które zresztą przetrzymały upadek III Rzeszy. Zdając sobie sprawę z typowych reakcji społecznych na wojnę, już latem 1939 r. zabroniono nadmiernego gromadzenia towarów i pozbawiono producentów prawa swobodnego obrotu artykułami spożywczymi, których większość przejmowały państwowe kanały dystrybucyjne. Zamrożenie cen i ich kontrola miała ograniczyć paskarstwo, zmorę poprzedniego konfliktu. Wprowadzony w 1939 r. system reglamentacyjny był korzystny przede wszystkim dla biedniejszych mieszkańców miast, zwłaszcza robotników, kosztem tradycyjnie uprzywilejowanych w takiej sytuacji chłopów i grup zamożniejszych, które musiały radykalnie ograniczyć swoje konsumpcyjne przyzwyczajenia i standardy. Karty punktowe i książki kucharskie. Początkowo reglamentowano chleb i artykuły zbożowe, mięso, tłuszcze, cukier, jaja, marmoladę. Ziemniaki, owoce i warzywa były przez pierwsze miesiące wojny w wolnej sprzedaży. W październiku 1939 r. reglamentacją objęto także odzież i obuwie, wprowadzając tzw. karty punktowe uprawniające do ich zakupu (każdy dorosły Niemiec miał rocznie do dyspozycji 100 punktów; dzieci i młodzież 60–70). Za garnitur odliczano 60 punktów, pulower – 25, damski kostium – 45, spódnicę – 18, po 20 za męskie spodnie i koszulę, majtki – 10, pończochy – 4. System, choć skomplikowany, funkcjonował stosunkowo sprawnie, wymagał jednak ciągłego nadzoru i umiejętnej propagandy. Jednym z jej narzędzi stały się książki kucharskie przestrzegające przed niedostępnym luksusem i wytyczające kucharkom nowe drogi. „Moje kochane, szanowne gospodynie! – pisała w grudniu 1939 r. Edith-­Sylvia Burgmann, autorka jednej z nich. – (...) Opowiem Wam, jak się przestawiłam na wikt, który daje pierwszeństwo produktom roślinnym przed zwierzęcymi i który nie bazuje na tym wszystkim, na czym musimy dzisiaj oszczędzać, przy czym jedzenie nie jest mniej smaczne i pożywne i nie musimy nadszarpywać nerwów. (...) Jeżeli my kobiety stracimy nerwy, dokąd byśmy doszli! Jakże bezradni byliby wtedy nasi mężczyźni, chociaż sami się z dumnie wypiętą piersią nazywają »silniejszą płcią«! Tak więc przy kuchni i w gospodarstwie domowym my, kobiety, pomożemy wygrać wojnę! Pamiętajmy przy tym zawsze o właściwych przyprawach. A jeżeli jakichś przypraw również będzie brakować – to w jednym jesteśmy samowystarczalne: w humorze! Troszczmy się o to, aby nam tej przyprawy nie zabrakło!”. Pierwsze kłopoty. Napisała to w złą godzinę, gdyż wkrótce zaopatrzenie stało się jednym z głównych tematów opowiadanych szeptem dowcipów. Jak każde ograniczenie, również i reglamentacja nie wzbudziła zachwytu społeczeństwa, przydziały były jednak początkowo nie tylko wystarczające, ale i w pełni pokrywane, chociaż już podczas pierwszej wojennej, długiej i mroźnej zimy 1939/40 zdarzały się poważne problemy, zwłaszcza z opałem. Im jednak więcej środków zżerała rozkręcająca się i zawsze uprzywilejowana machina wojenna, tym mniej zostawało dla tyłów. Nic też dziwnego, że latem 1941 r., wkrótce po ataku na ZSRR, obcięto o 20 proc. racje mięsa i tłuszczów, kolejną obniżkę ogłoszono w kwietniu następnego roku, do 80 punktów zmniejszono również karty odzieżowe. Błyskawicznie pogarszała się też jakość dostępnych w handlu produktów. W chlebie mąkę pszenną i żytnią w coraz większym stopniu zastępowała kukurydziana i kartoflana, zresztą obowiązywał zakaz sprzedaży pieczywa tuż po wypieku (czerstwego jedzono mniej!). Masło coraz częściej zastępowała margaryna, miód – sztuczne namiastki, w marmoladzie było więcej brukwi i marchwi niż owoców, prawdziwa kawa stała się rzadkim i drogim luksusem. Dieta „podludzi”. Jednak nawet okrojone przydziały towarzyszy narodowych były wielekroć większe, bardziej kaloryczne i zróżnicowane niż to, co otrzymywał zarówno Białorusin czy Polak na obszarach okupowanych, jak i więźniowie kacetów, jeńcy, robotnicy przymusowi czy pozostali jeszcze w Niemczech Żydzi. Racje tych ostatnich od początku były mniejsze niż Volks­genossen, zaś od września 1942 r. w ogóle nie mogli kupić mięsa, jaj, pełnego mleka. Nie przysługiwały im żadne dodatki dla dzieci, chorych czy karmiących matek, a zakupy mogli często robić dopiero pół godziny przed zamknięciem sklepów, kiedy było w nich już niewiele towaru, o ile był w ogóle. Dzięki bezlitosnej eksploatacji okupowanych obszarów (zwłaszcza na Wschodzie) i głodowym, niegwarantującym przeżycia racjom ich mieszkańców, zaopatrzenie w podstawowe artykuły żywnościowe udawało się długo utrzymać na względnym poziomie i same gospodynie, narzekając, zauważały, że jest nieporównywalnie lepiej niż w głodnych latach poprzedniej wojny. Załamanie aprowizacyjne. Aprowizacja zaczęła osiągać poziom krytyczny dopiero na przełomie 1944 i 1945 r., kiedy nie za bardzo było już gdzie rabować. Zimą 1944/45 przeciętny Niemiec otrzymywał ok. 40 proc. przydziałów z początku wojny. Próbowano na własną rękę załagodzić braki albo zakupami na czarnym rynku, przeznaczając w miastach każdy nadający się skrawek ziemi na ogródki warzywne, hodując kury (nawet w ekskluzywnych dzielnicach) lub króliki, nie bez powodu nazywane prosiętami balkonowymi. Znacznie szybciej zaczęły się problemy z artykułami przemysłowymi, których spożycie już w 1942 r. spadło do ok. 1/3 poziomu przedwojennego. Powodem był brak surowców, siły roboczej i przestawienie przemysłu na potrzeby wojenne. Pierwszeństwo miała armia, która w 1943 r. otrzymywała jedną trzecią wszystkich produkowanych dóbr konsumpcyjnych, a odzieży czy butów – jeszcze więcej. Na rynku zaczęło brakować wszystkiego, od igieł i nici, przez garnki i mydło (przysługiwała kostka mydła uniwersalnego miesięcznie), po meble i nośniki energii, zwłaszcza węgiel. Od zimy 1943/44 zimne mieszkania stały się normą. Aukcje z rabunku. Zaopatrzeniową mizerię w pewnym stopniu łagodził zorganizowany i indywidualny rabunek podbitych krajów, skąd masowo – w wojskowych eszelonach czy paczkach poczty polowej – przychodziły do Rzeszy olbrzymie ilości żywności i odzieży oraz redystrybucja mienia żydowskiego, zarówno emigrujących i deportowanych krajan, jak i skazanych na zagładę obywateli podbitych krajów. Pierwsze publiczne aukcje pochodzących z tego źródła odzieży, mebli czy sprzętów gospodarstwa domowego zorganizowano w Hamburgu w 1941 r., ostatnie – na początku 1945 r. Pierwszeństwo miały młode pary przed ślubem, niemieccy przesiedleńcy z krajów bałtyckich czy Wołynia i ofiary bombardowań. W Essen rozdysponowano 1928 wagonów różnych dóbr, w Kolonii – 1457, w Hamburgu – 2699. Na przełomie 1944 i 1945 r. wysychające źródło mebli, ubrań czy pościeli zasiliło mienie zrabowane w przeznaczonej do zniszczenia Warszawie. Czarny rynek. Przeciętny towarzysz narodowy nie miał specjalnych zahamowań zarówno przed takimi okazyjnymi zakupami, jak i korzystaniem z usług zakazanego czarnego rynku. Początkowo nieoficjalna wymiana ograniczała się do handlu wymiennego i pobocznego (Tauschhandel, Schleichhandel), głównie w kręgu zaufanych znajomych. Kiedy jednak zaczęły narastać problemy z wykupieniem radykalnie okrojonych przydziałów, przybierała formę regularnego czarnego rynku (Schwarzmarkt). Do końca wojny znaczna część partyjnych decydentów wierzyła, że zaostrzając sankcje, będzie można powstrzymać nielegalne transakcje. W styczniu 1942 r. Goebbels rozpoczął kampanię propagandową skierowaną przeciw nielegalnemu handlowi. I chociaż wyroki śmierci za czarny rynek wykonywano jeszcze w kwietniu 1945 r., trudno było przekonać miliony ludzi o konieczności marznięcia i głodowania. Nic nie było w stanie powstrzymać zarówno pokątnego uboju, jak i wypraw mieszkańców miast na wieś w poszukiwaniu żywności (Hamsterfahrten) czy fałszowania i wyłudzania kartek zaopatrzeniowych. W czarnorynkowych transakcjach powszechnie brali udział zarówno chłopi, jak i przemysłowcy, żołnierze (zrabowane czy kupione na okupowanych terenach towary stanowiły dużą część nielegalnego obrotu). Drobni aktorzy czarnego rynku czuli się usprawiedliwieni, skoro nawet nawołujące do oszczędności elity partyjne były uwikłane w skandale konsumpcyjne. Na przełomie 1942 i 1943 r. została ujawniona afera właściciela berlińskich delikatesów Augusta Nöthlinga, dostarczającego wielu osobistościom (w tym ministrowi wyżywienia Rzeszy Richardowi Darré) produkty, o istnieniu których większość Niemców już dawno zdążyła zapomnieć. Sprawę, na osobiste życzenie Hitlera, szybko zatuszowano, co znacznie ułatwiło dokonane w areszcie samobójstwo kupca. Kobieta (nie)pracująca W domu czy w fabryce? Troska o codzienny byt spadała przede wszystkim na kobiety. Było to uwarunkowane zarówno kulturowo – zwłaszcza w niższych klasach społecznych – jak i faktem, że mężczyźni albo byli w wojsku, albo już nie żyli, albo – jeżeli z racji wieku, wykonywanej pracy lub posiadanych znajomości pozostali w domach – nie mieli czasu na stanie w kolejkach. O ile bowiem na początku wojny pracowano średnio 48 godzin w tygodniu, to pod koniec już 60, a w niektórych działach produkcji zbrojeniowej (np. lotniczej) nawet 72 godziny. Do tego dochodziły inne czasochłonne obowiązki. Kobiety zaś, oddając „narodowi i krajowi” swoich mężów i synów, bynajmniej nie kwapiły się do podjęcia pracy. Dotyczyło to zwłaszcza mieszkanek miast z klas średnich. W latach 30. niemało trudu kosztowało narodowych socjalistów wypchnięcie ich z rynku pracy i teraz ich powrót nie był wcale łatwy. Chociaż na przymusowe zatrudnienie towarzyszek narodowych naciskał zarówno minister propagandy Goebbels, jak i szef Niemieckiego Frontu Pracy (Deutsche Arbeitsfront, DAF) Robert Ley oraz odpowiedzialny za rekrutację siły roboczej Fritz Sauckel, to Hitler widział rolę kobiet (oczywiście niemieckich!) nie przy warsztatach, lecz jako matek możliwie dużej liczby przyszłych Volksgenossen i żon dbających o domy walczących na froncie bohaterów. Nakazał raczej wysyłać do fabryk młode Polki, Ukrainki czy Białorusinki oraz przydzielać je jako pomoce domowe, aby Niemki mogły się poświęcić wydawaniu na świat i wychowywaniu dzieci. W rezultacie doszło do sytuacji paradoksalnej – podczas wojny w niemieckich domach i mieszkaniach było 1360 tys. służących, znacznie więcej niż przed 1939 r.! Dopiero w drugiej połowie 1944 r. ok. 300 tys. z nich wysłano do fabryk. Powtarzane jednak co jakiś czas wezwania towarzyszek narodowych do pracy spotykały się z nikłym odzewem. Np. w końcu maja 1941 r. w Dreźnie spośród 1250 pań zaproszonych do biura werbunkowego zgłosiło się 600, z których 120 zgodziło się przyjąć posadę. Ale również zakłady pracy nie zatrudniały ich z entuzjazmem: „Niemce należało dobrze płacić – pisali Adam LeBor i Roger Boyes – zwalniać na pół dnia z pracy w celu opieki nad dzieckiem, traktować niczym królową, gdy zaszła w ciążę. (…) »Dziewczyny Sauckela«, jak je nazywano, były prawdziwym obciążeniem”. Widoczne zmęczenie wojną. Z drugiej strony towarzyszki narodowe nie były wcale tak sfanatyzowane, jak to pokazywała propaganda. Jak donosiła w listopadzie 1943 r. Służba Bezpieczeństwa SS, kobiety zareagowały negatywnie na powołanie do wojska starszych roczników mężczyzn i werbunek dziewcząt do obrony przeciwlotniczej. Głośno pytały, dlaczego na front wysyła się już nie tylko ich mężów, ale i ojców, a tymczasem w miastach stacjonuje masa młodych żołnierzy. „Do wydarzeń wojennych – raportowano – kobiety przywiązują niewiele uwagi. Szczególnie młodzież żeńska wydaje się prawdziwie obojętna. Często widoczne jest u kobiet po prostu zmęczenie wojną”. Śluby wojenne. Kwestia zatrudnienia kobiet pokazuje, jak zawodna i myląca jest statystyka. Według przeprowadzonych już podczas wojny obliczeń, w 1943 r. w USA miało pracować 25,4 proc. pań, w Wielkiej Brytanii 33,1 proc., a w Niemczech 34 proc. Jednak większość z nich była zatrudniona w rolnictwie, nie zaś jak Brytyjki czy Amerykanki – w przemyśle wojennym. Nawet w większych ośrodkach – Berlinie, Hamburgu czy miastach Zagłębia Ruhry – 40 proc. kobiet w wieku produkcyjnym zostawała w domach. Odnotowana we wrześniu 1944 r. liczba 14,9 mln pracujących Niemek przekraczała poziom z lata 1939 r. tylko o 300 tys.! Przyczyniła się do tego również rozbudowana opieka społeczna. Renty otrzymywały bowiem zarówno wdowy wojenne, jak i żony żołnierzy. To kwestie pragmatyczne wpływały – obok niepewnych czasów – na liczbę zawieranych małżeństw: „Śluby wojenne załatwia się szybciej. W ciągu kilku dni – mówił swojej narzeczonej przebywający na urlopie żołnierz, bohater „Czasu życia i czasu śmierci” Ericha Marii Remarque’a. – Wielu żołnierzy żeni się na urlopie. Właściwie dlaczego nie? Jeśli żołnierz frontowy bierze ślub, żona jego dostaje miesięczną rentę, dwieście marek, zdaje się. Dlaczego darować to państwu. (…) Poza tym istnieją jeszcze tak zwane pożyczki małżeńskie, tysiąc marek, zdaje mi się. Po ślubie będziesz mogła rzucić pracę w tej twojej fabryce płaszczy”. Życie pod bombami Burza ogniowa. We wrześniu 1940 r. dowódca Luftwaffe Hermann Göring zapowiedział, że „jeśli choć jeden nieprzyjacielski bombowiec dotrze nad Berlin, to ja nazywam się Meyer, a nie Göring”. Chociaż alianckie bomby spadły na stolicę jeszcze w tym samym miesiącu, obietnicy nie spełnił. Te pierwsze bombardowania miały zresztą znaczenie bardziej propagandowe niż militarne, a szkody były na tyle niewielkie, że mieszkańcy stolicy zniszczone domy traktowali jak swoistą atrakcję turystyczną. Sytuacja zmieniła się radykalnie, kiedy w lutym 1942 r. dowódcą brytyjskiego Bomber Command został Arthur Harris, zwolennik zmasowanych ataków lotniczych nie tylko na wybrane obiekty przemysłowe, ale również na dzielnice mieszkaniowe, co miało podkopać morale społeczeństwa. Pierwszym celem dywanowego nalotu stała się 29 marca 1942 r. Lubeka, miesiąc później bomby spadły na Rostock, a w nocy z 30 na 31 maja flota licząca ponad 1000 samolotów zbombardowała Kolonię. W bombardowaniu Hamburga w lipcu 1943 r. wzięło udział już 2200 maszyn, po raz pierwszy Niemcy mogli zobaczyć skutki tzw. burzy ogniowej. Duża część miasta legła w gruzach, zginęło ok. 30 tys. osób. Do końca wojny syreny alarmowe i pospieszne zbieganie do piwnic i schronów stało się powszechnym i najbardziej egalitarnym doświadczeniem mieszkańców niemieckich miast. Piwniczne bytowanie. Procedury w przypadku ataków lotniczych normowała ustawa o ochronie powietrznej z 1935 r., przewidująca przeszkolenie i przygotowanie całego społeczeństwa. W kamienicy (lub ich grupie) mianowano spośród mieszkańców specjalnego funkcjonariusza (Luftschutzwart), czuwającego nad odpowiednim przygotowaniem piwnic i sprzętu gaśniczego, zaciemnieniem, przydzielającego mieszkańcom zadania i zapobiegającego nastrojom defetystycznym. Kiedy naloty stały się codziennością (np. Essen bombardowano 130 razy!), właściwie wszyscy dorośli, a potem również młodzież, byli zobligowani do służby przeciwlotniczej. Rozbudowywano również system publicznych schronów, odpowiednio przystosowywano tunele czy stacje kolei podziemnej etc. W odróżnieniu od domowych piwnic, nawet zgodnie z zaleceniami odpowiednio wzmocnionych, zaopatrzonych w zapasowe wyjścia etc., dawały one stosunkowo dobrą ochronę. Chociaż po każdym nalocie długo unosił się smród spalonych i rozkładających się ciał, to liczba ludzi pozbawionych mieszkań wielokrotnie przeważała nad pozbawionymi życia. Np. w listopadzie 1943 r. w nalotach na Berlin zginęło 3768 cywilów, a pół miliona straciło domy, zaś olbrzymi nalot RAF na stolicę 15 lutego 1944 r. przypłaciło życiem więcej członków brytyjskich załóg niż niemieckich cywilów. Tych, którzy stracili dach nad głową i często całe mienie, czekała długa wędrówka po urzędach, gdzie trzeba było zdobyć nowe kartki, odzież, mieszkanie (choć nakazywano szukanie go przede wszystkim u rodzin lub znajomych). Ci, którzy otrzymali nowe lokum – nieraz w barakach – mogli liczyć na meble, odzież, sprzęt domowy czy pościel z akcji aryzacyjnej. Jak wspomniano wyżej – zazwyczaj bez specjalnych zahamowań. Zarówno w celu rozgęszczenia miast i zminimalizowania strat, jak i uniknięcia paniki rozpoczęto zorganizowaną akcję ewakuacyjną, zwłaszcza kobiet i dzieci. Np. tylko w 1943 r. ewakuowano ok. 700 tys. mieszkańców stolicy. Bilans nalotów. Do nocnych nalotów przyzwyczajano się – piwnica lub publiczny schron były blisko, zawsze można było znaleźć oparcie u rodziny lub sąsiadów. Codzienność piwnicznego bytowania zmieniły dopiero rozpoczęte w 1944 r. amerykańskie dzienne naloty. Często zaskakiwały daleko od domu, trwały długo, przynosiły większe zniszczenia i pokazywały nikłą skuteczność obrony przeciwlotniczej. O ile nie spełniły się całkowicie nadzieje Harrisa na złamanie morale Niemców, to jednak bombardowania radykalnie zmieniły krajobraz w sensie zarówno geograficznym, jak i społecznym. Tylko kilka większych miast (Halle, Erfurt, Regensburg) uniknęło ciężkich bombardowań, inne zostały w mniejszym lub większym stopniu, niektóre prawie całkowicie zniszczone. Zginęło 500–600 tys. ludzi, ok. 3,4 mln mieszkań legło w gruzach, zostały pozrywane więzi społeczne, zatracona granica między przestrzenią prywatną a publiczną, prowadząc – jak pisał Bernd A. Rusinek – do chaotyzacji przestrzeni społecznej. Niemieccy cywile wskutek bombardowań dotknęli wojny znacznie wcześniej, niż sama do nich przyszła na radzieckich czy amerykańskich czołgach. Wojenne muzy Wycieczka za miasto. Najszybciej pozbawiono Niemców masowych i tanich wakacji. Statki wycieczkowe, jak np. „Wilhelm Gustloff”, zamieniono