Źródło informacji. Najwięcej listów nadchodziło z frontu wschodniego. Nic dziwnego: na wschodzie walczono nie tylko najdłużej, ale także najzacieklej, tutaj wojna była najbardziej brutalna. Pisane pod Moskwą czy Stalingradem listy są nieocenionym źródłem informacji o ówczesnych postawach, sposobie myślenia, mentalności, skuteczności (i nieskuteczności) propagandy. Źródłem tym lepszym, że kontrolowanym tylko w znikomym stopniu: do dokładnego sprawdzenia 25 mln nadawanych codziennie listów potrzebna byłaby 150-tysięczna armia cenzorów. W rezultacie kontrola była wybiórcza i stosunkowo dużo defetystycznych, „naruszających dyscyplinę” czy wręcz „szpiegowskich” informacji bez problemu płynęło do Heimatu i odwrotnie – na front. M.in. na takie listy liczył wywiad ZWZ (a potem AK), od 1941 r. przechwytujący wędrującą przez Polskę pocztę. Dzięki sieci agentów w urzędach pocztowych przejmowano listy, fotografowano, po czym przesyłano adresatom z możliwie jak najmniejszym opóźnieniem, aby uniknąć wykrycia całego procederu. Kopie trafiały do konspiracyjnych analityków, wyciskających z listów najcenniejsze informacje militarne i przygotowujących raporty. Wysyłane do Londynu, trafiały ponoć także na biurko Winstona Churchilla. Przechwycona poczta pomagała też dokumentować zbrodnie wojenne. W tym samym celu w warszawskich i krakowskich zakładach fotograficznych robiono kopie zdjęć rozstrzeliwań, paleń, egzekucji, które urlopowani żołnierze zostawiali do wywołania. Kilka teczek z opracowanymi przez akowski wywiad wyciągami z niemieckiej poczty polowej z lat 1941–44 zachowało się w warszawskim Archiwum Akt Nowych. Prezentujemy próbkę z 1942 r. Był to rok brzemienny w wydarzenia: czas zagłady Żydów, nasilenia się ruchu oporu i partyzantki, dla niemieckich żołnierzy zaś – rodzącej się świadomości początku końca. „Nerwy moje ucierpiały znowu trochę”. Mimo że o brutalizacji II wojny wiemy już tak dużo, lektura tych listów jest nadal wstrząsająca. Są przerażającym świadectwem tym bardziej, że w ich autorach widać zwykłych ludzi. Stacjonujący w Brześciu Litewskim Emil Fritsch pisał: „Praca moja polega na walce z bandytami i tępieniu żydów, a więc ta sama praca co dotąd. Na tym polu dokonałem już do dzisiaj (jestem tu blisko 4 miesiące) niejednego. Nerwy moje ucierpiały znowu trochę, bo praca ta nerwy szarpie, ale musi być zrobiona”. Pojęcie dobrze wykonywanej pracy używane jest w listach nie tylko wobec Żydów. Starszy szeregowy Heinz Mekler donosił na początku października: „Jestem jednym z tych, którzy przyczyniają się do zmniejszania liczby partyzantów. Ustawiam ich pod mur i każdemu w łeb, bardzo wesoła i ciekawa robota”. Natomiast starszy szeregowy Born chwalił się w maju szwagrowi: „Polujemy na partyzantów, a do tego potrzeba chłopaków bez litości i współczucia. Tak, kochany szwagrze, co wpadnie nam w łapy, nie pożyje i pół godziny, bo na żadną łaskę nie zasługują”. Nie należały do rzadkości listy – także do ukochanych żon – podkreślające konieczność „ostatecznego rozwiązania” i przyjmujące jego techniczną stronę jako coś absolutnie naturalnego. Szeregowy Lehr zwierzał się na początku października: „O urlopie w tym roku nie ma co marzyć – w maju, czerwcu, przyszłym roku, to może... wszystkiemu winni żydzi. Tu unikają nas jak tylko mogą, gdy słyszą nasze kroki, to schodzą na jezdnię, ściągając czapki. Z czasem to wszyscy tutaj znikną z horyzontu. Najwyższy czas skończyć z tymi wyrzutkami społeczeństwa. W odległości 30 km od Pińska zastrzeliliśmy 5000 takich typów. Musieli się rozebrać doszczętnie, obojętnie, czy kobiety, czy mężczyźni, po tym nastąpił ich koniec. Tak będzie z każdym. Nie będę ci więcej pisał i zatrzymaj to proszę dla siebie, ażeby nie rozniosło się, bo wiesz, co to może spowodować. (...) Obecnie właśnie nasz batalion jest w akcji, polują na partyzantów, tkwiąc po kolana w błocie. Gdyby nas tu nie było, spłonęłoby niejedno gospodarstwo. Chłopi wiedzą o tym i chcąc okazać wdzięczność, oddają nam do jedzenia wszystko, co mają”. „Kto dojrzał do dołu, ten musi do niego wejść”. Satysfakcji z wykonywanej pracy nie krył żołnierz Teith, pisząc do swojego byłego szefa: „Od czasu mego wyjazdu z Saarbrücken objąłem moje obowiązki już na trzecim miejscu. Walka z bandami niekiedy jest tak przyjemna jak na froncie. (...) Od kilku dni mamy mrozy, a więc najlepszą okazję wytoczyć walkę bandom w bagnach Prypeci. Praca nasza na wschodzie jest tak różnorodna, że niektóre dni nie wiadomo zupełnie od czego zacząć. Kto dojrzał do dołu, ten musi do niego wejść. Z zakończeniem tutejszego żydostwa działalność band trochę ustała. Życzę każdemu koledze, by tu był w czasie oczyszczania getta. Przeżyć tych nie można spisać na papierze. (...) Praca ta w Brześciu i Mińsku sprawiła mi – nie myślcie sadystycznie – dużo radości”. Nie brakowało także pragmatycznego podejścia do sprawy. Stacjonujący w Janowie Podlaskim Hans Lustig pisał we wrześniu: „Dziś odbyło się w Janowie wypędzanie żydów. 5000 mieszkańców miał Janów, z tego 3000 żydów. Ale Gubernatorstwo ma być z żydów oczyszczone. (...) 3 wagony otwarte kolejki wąskotorowej naładowano i odwieziono; potem była długa kolumna pieszo i szereg wozów [które] były pełne rupieci, łóżek itp., kobiety z dziećmi, (...) stare baby, mężczyźni wszystko razem przy spazmatycznym krzyku i płaczu. 2 kobiety dawały podczas marszu dzieciom piersi, do wagonu wrzucono ludzi do góry nogami, a jest to jednak na 1 m wysoko, a zajezdni kolejowej nie ma; jeden pchał drugiego, straszny krzyk i straszny obrazek. Jutro ma być dalszy ciąg, a oni już będą wiedzieć, że za 14 dni nie będą już przy życiu. Wówczas polacy będą mieć więcej do jedzenia i będzie też taniej”. Zaś Willy Schneider informował rodzinę w Kolonii o jednym z miasteczek na (zapewne) wschodzie Polski: „Przed paru tygodniami zostali tu żydzi posłani na łono Abrahama i ja odwiedziłem kilka razy getto. Możesz sobie żywo przedstawić, że nie było to bezowocne. Zabrałem duży kosz pełen bielizny i materiałów ubraniowych, które zabiorę ze sobą lub Wam poślę”. Ale akowscy analitycy wynajdowali – choć sporadycznie – przykłady współczucia dla mordowanych Żydów. Gefrajter Hirschnik, po narzekaniach na marne jedzenie i brak papierosów, zapisał: „Tutaj w Polsce w Sokolnie [?] usuwa się wszystkich żydów a tych, którzy się ukryli, tych się zastrzela i wrzuca do grobu masowego. Chwycono się takiego środka, że jeżeli polak poszedł do getta żydowskiego lub się go tam spostrzeże, to się go tam też zastrzeli, a żydzi mają ciągle jeszcze kosztowności. A Polacy trzymają się z żydami. A przecież i to są ludzie. Czas by już się wojna skończyła”. Nieznany rangą Otto Heid pisał 12 listopada: „Tu skończyło się z wszystkimi żydami, niektórych w nieludzki sposób zabijano, to są bohaterowie nad bezbronnymi kobietami i dziećmi. Takie postępowanie jest nieludzkie. Dzielnica żydowska jest wymarła i wygląda tam jakby wojna przeszła”. „Pomyśleć jak pięknie i spokojnie było we Francji”. Miał w tym sporo racji, gdyż i na tyłach nie było bezpiecznie. Zwłaszcza w Polsce. Szeregowiec Heimar Thormann podkreślał wręcz po przeniesieniu z Polski na front wschodni, że „Rosjanin jest o wiele bardziej wartościowym gatunkiem ludzkim niż Polak. Więcej dobroduszni i nie tak mściwi jak ci ostatni”. Na początku października pisał stacjonujący w Opocznie esesman: „Od kilku tygodni nie jestem już w Kielcach, lecz w polskim zbójeckim miasteczku Opoczno. Przydzielono nas tu do plutonu myśliwskiego i mamy w tej nędznej okolicy zaprowadzić porządek, co wcale nie jest takie proste, gdyż są to przeważnie bandy od 12 do 30 ludzi, którzy bezwzględnie nie mają najgorszej broni, tak że nie obywa się bez ofiar, a nawet poległych z naszej strony. Te bandy są tak bezczelne, że napadają nawet na placówki wojskowe. Jesteśmy więc dniem i nocą zajęci szukaniem, jednego dnia tu, drugiego gdzie indziej, ale z wyników jesteśmy poniekąd zadowoleni. Walki są ciężkie, bo oni nie mają nic do stracenia. (...) Jak długo będziemy tu jeszcze polować na zbójów, nie wiadomo, bo jak tu kilku ustrzelimy, to zaraz są nowi z Warszawy”. Stolica jawiła się zresztą w listach jak oaza spokoju. „Warszawę opuściliśmy z ciężkim sercem – donosił również w październiku przeniesiony do Radomia radiotelegrafista Hans Profitlich. – Dostaliśmy się z królestwa niebieskiego do piekła... Zaraz pierwszego dnia mieliśmy do czynienia z partyzantami. Następnie już 2 razy uroczysty pogrzeb... Tu idzie ostro”. Ale naprawdę ostro było dalej, na froncie, gdzie doświadczenia żołnierzy przekroczyły wszystko, co ojcowie zaznali podczas I wojny, a oni sami w czasie poprzednich kampanii. „Pomyśleć jak pięknie i spokojnie było we Francji, co za porównanie – miejmy nadzieję, że wyjdę cały stąd” – pisał w listopadzie w liście do żony gefrajter Quick. Jeszcze pół roku wcześniej doniesienia tchnęły większym optymizmem. W kwietniu 1942 r. starszy szeregowiec Kurt Gutknecht mógł pisa