Oczekiwania wobec Niemców. Narody – ofiary polityki nazistowskiej – oczekiwały, że odpowiedzią na wyjątkowość Holocaustu i polityki eksterminacyjnej Trzeciej Rzeszy będzie wyjątkowa postawa i polityka powojennych Niemiec. Oczekiwanie, że niemieckie odchodzenie od nazistowskiego systemu będzie drogą przebiegającą wedle religijnego nakazu: wyznania winy, pokuty, zadośćuczynienia, przebaczenia i pojednania, okazało się iluzją. Druga wojna światowa zmieniła oblicze Europy. Różniła się ona diametralnie od wojny 1914–18. Nie kończył jej traktat pokojowy, lecz bezwarunkowa kapitulacja; Niemcy utraciły podmiotowość na arenie międzynarodowej. Totalny charakter wojny i klęski Niemiec, fakt, iż II wojna wykraczała daleko poza militarne działania, sprawiły, że te wydarzenia okazały się najbardziej przełomowym doświadczeniem XX w. Centralne miejsce czasów narodowego socjalizmu w historii i pamięci Niemców wynika z nieporównywalności tej wojny z jakimkolwiek konfliktem zbrojnym w dziejach. Poprzez ludobójstwo, świadomie realizowaną przez hitlerowską Rzeszę eksterminację narodów, grup społecznych, wyznaniowych i etnicznych, nie mieści się ona w żadnych kategoriach znanych z historii i reguł życia międzynarodowego. Jej szczególność polegała na tym, że wrogów określały nie linie frontów, lecz antagonizmy sięgające w głąb historii. Walka przeciw wrogom rasowym i o przestrzeń życiową była prowadzona przy użyciu najbrutalniejszych środków. W obrazie wojny dawna śmierć na polu bitwy w obronie ojczyzny została wyparta przez ofiary torturowane, rozstrzeliwane, zagazowane. Źródła upokorzenia. Przełomowość lat 1939–45 uwidoczniła się w bezprzykładnym szoku po odkryciu przez społeczeństwo niemieckie rozmiarów przestępstwa, jakiego dopuściły się Niemcy, a także przeczucia, że dla budowy nowego porządku nie ma alternatywy. Z jednej strony nastąpił całkowity upadek Rzeszy, dokonał się sąd nad Niemcami, z drugiej pojawiła się szansa na nowy początek, jaką niosły zwycięskie mocarstwa. Zachwianiu uległa niemiecka tożsamość i obraz samych siebie. Załamało się niemieckie państwo narodowe. Nastąpił apokaliptyczny koniec niemieckiej ideologii, objawiła się niemożność kontynuowania historiografii. Zdewaluowane i podeptane zostały wszystkie wartości integrujące naród. Straty w ludziach, utrata obszarów wschodnich, miliony przymusowo wysiedlonych, zbombardowane miasta, później czteroletnia okupacja przez zwycięskie mocarstwa, w konsekwencji zaś podział Niemiec i nowa dyktatura we wschodnich Niemczech to bilans, którego nie można było wówczas nazwać wyzwoleniem. Potępienie ze strony świata zewnętrznego, żądania reparacyjne i odszkodowawcze, proces denazyfikacji, wszystko to, co dla ofiar wojny było logicznym następstwem pokonania Rzeszy i namiastką kary za niewyobrażalne zło, dla jej obywateli stanowiło źródło upokorzenia i formę zemsty. Dziedzictwo winy Utrata poczucia wartości. Uporanie się z dziedzictwem winy i odpowiedzialności za II wojnę światową miało absolutnie odmienny wymiar aniżeli rachunek po I wojnie. Teraz chodziło nie tylko o przezwyciężenie następstw bezwarunkowej kapitulacji po totalnej wojnie. Chodziło również o zbrodniczy charakter tej wojny. Jak uporać się z problemem winy, wstydu, upokorzenia, utratą godności? Poczucie własnej wartości jest jądrem każdej osobowości. Karl Bruno Leder wyraził dobitnie ten problem, stwierdzając: „Dla zachowania własnej wartości – i tylko dla niego – człowiek żyje; dla niego pracuje, trudzi się, cierpi, walczy, a w razie konieczności dla niego też umiera”. Zraniona samoświadomość człowieka prowadzi do odreagowania. Narody zachowują się podobnie: „Upokorzycie naród, a obudzicie w nim wojowniczy nacjonalizm, któremu żadna cena nie wyda się zbyt wysoka dla odzyskania poczucia własnej wartości, »narodowej godności« czy czegoś w tym rodzaju – mniejsza o nazwę. Obiecajcie narodowi wyniesienie jego poczucia wartości na wyżyny nadludzkie, niebotyczne, a zawsze będziecie mogli żądać odeń nadludzkich czynów i nadludzkich cierpień! (...) Głównym motywem wszelkich ruchów wyzwoleńczych jest odzyskanie szacunku dla siebie, samoświadomości i poczucia własnej wartości”. Pierwsza wojna światowa zakończyła się traktatem pokojowym w Wersalu, który uznał Rzeszę za państwo odpowiedzialne za materialne i moralne straty oraz za dłużnika 32 zwycięskich państw. Podczas jednak, gdy przyczyny wybuchu I wojny do dziś pozostały sporne, nie ma wątpliwości co do wyłącznej odpowiedzialności III Rzeszy za wybuch II wojny. Obie wojny były wojnami masowymi. O ile w trakcie działań I wojny ok. 15 proc. zabitych stanowili cywile, o tyle podczas II wojny ich udział (włączając Żydów) wyniósł 65 proc. O szczególności polityki III Rzeszy decydował głęboko upowszechniony rasistowski światopogląd, zakładający wojnę na wyniszczenie „podludzi”, podbicie narodów uznanych za podrzędne kulturowo i cywilizacyjnie oraz zagładę obcych rasie germańskiej Żydów. Wieloraki konflikt pamięci. Sytuacja po 1945 r. stanowiła dla Niemców zupełnie nowego rodzaju wyzwanie, różne od doświadczeń dotychczasowych wielkich wojen. Ich narodowa pamięć była konfrontowana w XIX i XX w. z odmiennymi problemami. Po wojnie prusko-francuskiej w 1870/71 r. była to pamięć zwycięska, która legła u podstaw zbiorowej tożsamości II Rzeszy. Dzień Sedanu, berlińska Kolumna Zwycięstwa, upamiętniająca pokonanie Francji i potęgę utworzonego Cesarstwa Niemieckiego, to tylko niektóre elementy triumfalistycznej symboliki, jaka wypełniała przestrzeń publicznego upamiętniania aż po I wojnę. Mimo klęski i upadku Rzeszy w 1918 r. Niemcy jako pokonani nie zrezygnowali z mitologii heroizmu. Pamięć zwycięska gloryfikuje, nadaje blask, umacnia powojenny porządek oraz nowy układ sił. Wspomnienie doznanego upokorzenia, klęski rani i wzmaga chęć rewanżu. Traktat wersalski, „narodowa hańba”, wyzwolił niszczycielską siłę mobilizującą do nowej wojny. Tym bardziej że literatura przekazywała młodym ludziom wiarę, iż wysiłek niemieckiego żołnierza nie poszedł na marne, że klęskę można przekuć w zwycięstwo. O ile powracających z I wojny żołnierzy witano sloganem „Was nie pobił żaden wróg”, o tyle zbrodnie Wehr­machtu sprawiły, że powracających z frontu żołnierzy nie można było w żaden sposób uhonorować. Generacja niemieckich uczestników wojny nie mogła odrzucić ewidentnej winy wobec świata zewnętrznego. Tym głębsze było w pierwszych latach ich milczenie, odsunięcie ciężaru odpowiedzialności od wewnątrz. Niemieccy żołnierze powracający z wojny i niewoli oczekiwali, zgodnie ze starą tradycją, uznania. Liczyli na respekt i szacunek. Jednak kraj okryty wstydem, który utracił podmiotowość, nie mógł uczcić swoich żołnierzy konfrontowanych z relacjami na temat okrucieństw i zbrodni popełnionych w okupowanych krajach. Przeżycia wojenne żołnierzy niemieckich musiały pozostać prywatnymi wspomnieniami. Jak zauważył socjolog Jan Philipp Reemtsma, oceniając wystawę o zbrodniach Wehrmachtu w 1998 r. (o której dalej), było tak, jakby naród zawarł niepisany pakt ze swymi żołnierzami: wy milczycie o swym bohaterstwie, a my przemilczamy wasze zbrodnie. W przeciwieństwie do zwycięzców wspomnienia niemieckich żołnierzy nie mogły stać się zintegrowanym elementem niemieckiej historii. W ten sposób zrodził się konflikt między indywidualną i zbiorową, prywatną i oficjalną pamięcią Niemców oraz między pamięcią wojny niemieckich uczestników a pamięcią narodów okupowanych. Ten rozdźwięk wspomnień zaważył na całej powojennej debacie Niemców oraz konflikcie pamięci w stosunkach międzynarodowych. Nierównoczesność pamięci. Na charakter rozrachunku Niemców z przeszłością musiał rzutować fakt, że II wojna światowa wciągnęła w swe tryby niemal całą Europę. Tylko sześć państw na Starym Kontynencie: Irlandia, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria, Turcja i Hiszpania uchroniło się od działań wojennych. Sprzeczność między pamięcią Niemców i ofiar innych narodów miała również swoje źródła w tym, że w przeciwieństwie do I wojny, w której nie ucierpiały niemal w ogóle obszary niemieckie, działania II wojny kończyły się nalotami, bombardowaniem i wyniszczającymi walkami na terenie III Rzeszy. Indywidualne straty Niemców związane z końcem wojny, ucieczką i przymusowymi przesiedleniami sprawiły, że podczas gdy dla Polaków wojna zaczęła się 1 września 1939 r., dla Niemców, szczególnie Niemców ze wschodu, wiosną 1945 r. Na terenach zachodnich swego kraju Niemcy zaczęli odczuwać z całą intensywnością zjawiska towarzyszące wojnie, jak głód, chaos, czarny rynek, „wędrówki ludów”, dopiero w ostatniej fazie wojny i tuż po jej zakończeniu. Toteż wokół tych wydarzeń organizowała się niemiecka pamięć. Ta nierównoczesność przeżyć wojennych rzutuje od dziesięcioleci zarówno na stan świadomości i pamięci, jak i na zakres zainteresowań opinii publicznej. Koncentrację pamięci na ostatnich miesiącach wojny i własnych ofiarach łatwiej można sobie wyobrazić, gdy uwzględni się dane statystyczne. Do końca wojny do wojska zostało wcielonych 18,2 mln Niemców (13,6 mln wojska lądowe, 2,5 mln Luftwaffe, 1,2 mln marynarka, 900 tys. Waffen-SS). Straty wyniosły 5,32 mln. Połowa z nich poległa na froncie wschodnim. O ile podczas I wojny ginęło dziennie tysiąc niemieckich żołnierzy, o tyle podczas II wojny tylko na wschodzie 2 tys. Od lata 1944