Urodziła się Katarzyna II (1729–96) w Szczecinie jako Zofia Fryderyka Augusta, córka Krystiana, księcia Anhalt-Zerbst, generała w służbie pruskiej. W 1745 r. poślubiła rosyjskiego następcę tronu ks. Piotra Ulryka (późniejszego cara Piotra III) i przeszła na prawosławie, przybierając imię Katarzyny. W tym okresie zaczęła gromadzić wokół siebie lojalną koterię dworską, a jednocześnie – wzorem panującej cesarzowej Elżbiety – prowadzić bujne życie erotyczne, często zmieniając partnerów; wśród jej ówczesnych kochanków znalazł się m.in. Stanisław August Poniatowski. Po wstąpieniu na tron Piotra III (1762) wspierała spisek oficerów gwardii kierowany przez jej kochanka Grigorija Orłowa (i jego braci), którzy obalili cara po półrocznym panowaniu, wynosząc (wbrew prawu) na tron Katarzynę; zdetronizowany Piotr został po tygodniu zamordowany przez Orłowów.
Po objęciu władzy zatwierdziła wydany przez poprzednika dekret o wolności szlacheckiej i rozpoczęła ściąganie na Powołże kolonistów niemieckich. Obdarzona zainteresowaniami humanistycznymi (w młodości pisała komedie i libretta operowe) – korespondowała z francuskimi filozofami, którzy prześcigali się w pochlebstwach dla Semiramidy Północy. Przeprowadziła reformy o charakterze oświeceniowym: zarządziła sekularyzację dóbr cerkiewnych, rozpoczęła prace nad komasacją gruntów, jednocześnie dążąc do zdobycia popularności wśród szlachty, umocniła jej władzę nad poddanymi chłopami, ograniczyła prześladowania starowierców; w tym samym czasie przywróciła zniesioną przez Piotra III tajną policję i zlikwidowała Hetmanat w rosyjskiej części Ukrainy.