Ideologie w Rosji

Być jak Francuzi i Niemcy. Rosjanie po raz pierwszy masowo zetknęli się z Zachodem podczas pogoni za wycofującym się Napoleonem w latach 1813–15. Zarówno Niemcy, jak i Francja wywarły na carskich żołnierzach duże wrażenie i zachęciły do porównań z ich ojczyzną. Oczywiście nie wszystko w Europie im się spodobało, jednak już po kilku dniach gołym okiem było widać, że na Zachodzie żyje się lepiej i łatwiej niż w Cesarstwie Rosyjskim. „Na Śląsk z Polski wjeżdżasz z takim uczuciem, jakbyś przyjechał z biednego, opustoszałego w świetnie wyposażony i gwarny dom” – pisał oficer rosyjskiej armii Fiodor Glinka, mimo iż w Księstwie Warszawskim żyło się i tak dostatniej niż w Rosji. Zaskoczenie, jakie przeżyli, można porównać z szokiem kulturowym, którego doznają przeszło sto lat później Sowieci, wchodząc w 1939 r. do Lwowa lub 1944–45 na tereny Niemiec. „U nas, jak budują, to od razu muszą naprawiać – a tu, jak coś zbudują, to na długo” – dziwił się po wejściu do Niemiec inny rosyjski oficer. Jeszcze większe jego zdumienie wzbudziła świetnie skoordynowana akcja gaszenia pożaru domu niemieckiego chłopa, w czasie której wszyscy wiedzieli, czym mają się zająć, nikt nikogo nie musiał poganiać, wszystkie pompy działały, gapie nie przeszkadzali w gaszeniu, a – co najdziwniejsze – dom został uratowany i nikt nie zginął. Dla Rosjanina porządek panujący w Niemczech, a także warunki życia na Zachodzie były nową jakością. Łatwo więc zrozumieć, że Rosjanie zaczęli się zastanawiać, czy w ich ojczyźnie też można żyć tak prosto i przyjemnie? W końcu to oni zwyciężyli w starciu imperiów, a więc zasłużyli sobie na godne i szczęśliwe życie nie mniej niż Francuzi czy Niemcy. Ogólna nadzieja na reformy. Od początku XIX w. wśród rosyjskiej elity można było zaobserwować dwie tendencje. Z jednej strony była to bezrefleksyjna fascynacja Zachodem, szczególnie Francją, co świetnie pokazał w powieści „Wojna i pokój” Lew Tołstoj, z drugiej zaś – duma z własnej ojczyzny postrzeganej jako niepowtarzalna i wyjątkowa. Przez długi czas te dwa kierunki były zbieżne i nawzajem się nie wykluczały. W wyniszczonej pochodem Napoleona Rosji panowała ogólna nadzieja na reformy. Te jednak nie nadchodziły. Car Aleksander I, po utworzeniu Królestwa Polskiego i nadaniu mu konstytucji, ograniczył swe liberalne i reformatorskie zapędy; polityka przeszkadzała mu w poszukiwaniach mistycyzmu, więc starał się od niej trzymać z daleka. Nic więc dziwnego, że wśród byłych żołnierzy armii rosyjskiej z lat 1812–15, a także młodzieży, która nie chciała zaakceptować marazmu, narastał ferment. Jednak po klęsce dekabrystów publiczne dyskusje o kształcie i losach Rosji zostały na kilka lat przerwane. Mikołaj I odnosił się z dystansem do polityki Aleksandra I, co wcale jednak nie oznaczało, że postanowił wprowadzić duże zmiany w imperium. Impulsem do podjęcia rozmów w kręgach rosyjskich elit o przyszłości ich kraju był listy filozoficzne Piotra Czaadajewa. Osiem listów Czaadajewa. W latach 1829–31 Czaadajew – jeden z ważniejszych rosyjskich myślicieli XIX w. – napisał 8 listów, w których krytykował Rosję i zachwycał się kulturą, porządkiem i cywilizacją Zachodu. Według niego Rosja znajdowała się w rozdarciu między Wschodem i Zachodem, nie należąc do żadnego z tych dwóch światów. Stanu tego nie mogło zmienić ściąganie do Petersburga dzieł sztuki i artystów z Europy ani powszechne używanie w wyższych sferach języka francuskiego, kiedy brak najważniejszych idei Zachodu, jego porządku, obowiązkowości, sprawiedliwości i wreszcie filozofii prawa. Niedostatek tych cech sprawił, iż Rosja nigdy nie odgrywała ważnej roli w świecie i nigdy też takowej nie będzie mogła odegrać. Jest cywilizacyjnie zapóźniona i nic nie wskazuje, aby mogła wyjść z kryzysu – argumentował myśliciel. Rosja jest państwem bez historii i bez przyszłości – dodawał. „Przyszedłszy na świat niczym nieślubne dzieci, bez dziedzictwa, bez związku z ludźmi, którzy żyli przed nami, nie przechowujemy w sercach nic z owych lekcji, które poprzedzały nasze własne istnienie. (…). To, co u innych narodów stało się przyzwyczajeniem, nam trzeba wbijać do głowy uderzeniem młota. Nasze wspomnienia sięgają jedynie dnia wczorajszego, jesteśmy, można powiedzieć, obcy samym sobie. (…) Jest to naturalny rezultat kultury opartej całkowicie na zapożyczeniach i naśladownictwie”. Filozof twierdził, że Rosjanie nie są w stanie niczego oryginalnego wymyślić ani też stworzyć czegokolwiek, co będzie godne zapamiętania, dlatego najczęściej bazują na osiągnięciach innych narodów. Jedynym osiągnięciem Rosji ostatnich stuleci jest rozrost terytorialny, który jednak w żaden sposób nie wpłynął na rozwój cywilizacji. Korekta poglądów „niepoczytalnego” filozofa. Czaadajew długo nie decydował się na publikację swych poglądów. Pierwszy jego list ukazał się dopiero w 1836 r. i od razu wywołał burzę. Władze Cesarstwa Rosyjskiego na wszelki wypadek zamknęły czasopismo „Teleskop”, w którym ukazał się tekst, jego główny redaktor został zesłany do Ust-Sysolska (dziś Syktykwar w Republice Komi), cenzor, który zezwolił na druk, stracił pracę, a sam Czaadajew został uznany za niepoczytalnego, który powinien znajdować się pod stałym nadzorem lekarsko-policyjnym. Konstatacje Czaadajewa ubodły do żywego nie tylko cara i najwyższych urzędników Cesarstwa Rosyjskiego, ale również wielu jego przyjaciół i znajomych. Nikt nie lubi być krytykowany, więc większość czytelników na wszelki wypadek potępiła autora. Mało kto utożsamiał się ze wszystkimi jego poglądami, jednak wielu ludzi przyznawało, iż w niektórych przypadkach miał on rację lub przynajmniej poruszył ważny problem trapiący od lat ich państwo. W 1837 r. czy to pod wpływem sugestii najbliższych, izolacji, oskarżeń o pomieszanie zmysłów, czy też rzeczywistej ewolucji poglądów, Czaadajew napisał „Apologię obłąkanego”, w której wycofywał się z wielu wcześniejszych swoich twierdzeń, inne zaś modyfikował i łagodził. Zawieszenie Rosji pomiędzy Wschodem i Zachodem według nowych poglądów Czaadajewa przestało być minusem, a stało się szansą na wykorzystanie dorobku dwóch cywilizacji. Podobnie rzecz miała się z „brakiem historii”, który Rosja już raz wykorzystała, przeprowadzając reformy za czasów Piotra I. W „Apologii” filozof przedstawił Rosję jako niezapisaną kartę, państwo, które może jeszcze odegrać ważną rolę w świecie. Nowa publikacja, w której przyznawał, iż kocha swą ojczyznę, nie zażegnała jednak burzy. Czaadajewem zaczęli podpierać swe wywody zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy integracji z Zachodem. Poglądy filozofa stały się bodźcem do wykrystalizowania się dwóch prądów społeczno-politycznych: okcydentalizmu i słowianofilstwa. Filozof został okrzyknięty twórcą rosyjskiego okcydentalizmu (zapadniczestwa, zapadnictwa, zachodnictwa), gdyż otwarcie wychwalał Zachód i zachęcał rodaków do korzystania z dorobku cywilizacji zachodniej; ale był też chętnie wspominany przez słowianofilów, ponieważ po latach zmienił poglądy i przyznał, że Rosja jest odrębnym bytem. Okcydentalizm. Okcydentaliści uważali, że dzięki reformom Piotra I przed Rosją pojawiła się szansa, aby dołączyć do europejskiej rodziny. Nawet zachowawczy Mikołaj I wysłał w 1837 r. swojego syna (od 1855 r. cara Aleksandra II) na roczny pobyt w Europie Zachodniej. Zachód kusił i nęcił elitę Cesarstwa Rosyjskiego. Najbardziej wpływowi Rosjanie woleli spędzać wczasy w Paryżu, Berlinie, Karlsbadzie lub Baden-Baden zamiast w wietrznym Pietrozawodsku czy prowincjonalnym Pskowie. Większość rosyjskich intelektualistów czuła się Europejczykami i nie chciała, aby ich miłość do Europy była uczuciem nieodwzajemnianym. Ich dążenia do europejskości trafnie wyraził Tadeusz Bułharyn, rosyjski pisarz polskiego pochodzenia, twierdząc, iż w końcu XVII w. cesarstwo chyliło się ku upadkowi, a jego mieszkańcy byli Azjatami, jednak dzięki geniuszowi cara Piotra I i kolejnych carów, którzy otworzyli się na zdobycze zachodniej cywilizacji, Rosja stała się prawdziwym europejskim imperium. „Z wdzięczności powinniśmy zmienić naszą ogólną nazwę Słowian na imię naszego dobrodzieja. Rosja powinna zwać się Piotrowią, a my Piotrowcami, cesarstwo Romanowią, a my – Romanowowcami” – proponował Bułharyn. Początkowo okcydentaliści reprezentowali poglądy liberalne i postulowali głównie zbliżenie z Zachodem, przyśpieszenie reform i wzrost nakładów na edukację, z czasem ich hasła się zradykalizowały. Słowianofilstwo. Terminu słowianofilstwo nie należy rozumieć zbyt dosłownie. Nie oznacza on tylko miłości do Słowian zamieszkałych w Cesarstwie Rosyjskim czy też do szerszej wspólnoty ogólnosłowiańskiej, lecz określa ideologie przeciwstawne okcydentalizmowi. W słowianofilstwie można wyróżnić wiele nurtów, jednak zdecydowaną większość jego zwolenników charakteryzowała krytyka wszystkiego, co zachodnie, połączona z miłością do wszystkiego, co rdzennie rosyjskie, a także idealizowanie dziejów własnego państwa do czasów Piotra I i krytyka polityki cesarstwa po nawiązaniu ożywionych stosunków z Zachodem. Słowianofile wychodzili z założenia, że świat został podzielony dwubiegunowo i Rosjanie są głównymi przedstawicielami świata prawosławnego lub też grecko-słowiańskiego. Świat zachodni został oparty na trzech filarach: Kościele katolickim, tradycji starożytnego Rzymu i podboju. Wszystkie te trzy pierwiastki dawno się już wyczerpały: w Kościele wygasła prawdziwa wiara, czego dowodem była schizma zachodnia; spuścizna dziejowa Rzymu przestała odgrywać jakąkolwiek rolę, w rezultacie Zachód – niczym Rzym – nieuchronnie chyli się ku upadkowi, gdyż podbojów nie można kontynuować w nieskończoność. Wręcz odwrotnie wygląda sytuacja w świecie słowiańskim, który może nie rozwijał się tak szybko i spektakularnie, ale za to w harmonii i w zgodzie z naturą. Prawosławie zachowało swój pierwotny charakter i oparte zostało na szczerej wierze, a nie na racjonalizmie i kulcie rozumu. Rosja rozkwitała w harmonii, ponieważ powstała dzięki samodzielnym decyzjom jej mieszkańców, a nie w wyniku gwałtów i najazdów. Rosjanie powinni powrócić do swych korzeni, czyli czasów przedpiotrowych. Początkowo poglądy słowianofilów były umiarkowane i jedynie zachęcały do refleksji nad niepowtarzalnością Rosji, z czasem jednak również i w ich nurcie doszło do radykalizacji. Już w 1841 r. Stiepan Szewyriow w czasopiśmie „Moskwitianin” atakował Zachód i okcydentalistów: „W stosunkach naszych z Zachodem mamy do czynienia z człowiekiem, który nosi w sobie złą, zaraźliwą chorobę i rozsiewa dookoła siebie zabójcze tchnienie. Całujemy się z nimi, dzielimy z nimi pokarm, myśli, pijemy razem z nimi z czary uczucia – i nie dostrzegamy, obcując z nimi bez troski, trucizny utajonej, nie czujemy wśród uciechy uczty przyszłego trupa, którym już on trąci”. Carska odpowiedź: teoria oficjalnej narodowości. Mikołaj I przez wiele lat był traktowany przez historyków jedynie jako tyran i głupiec, Mikołaj Pałkin, który na każdy problem odpowiada terrorem i bezmyślnym użyciem siły. Nic bardziej mylnego. Z pewnością był to inteligentny monarcha, który miał pomysł na sprawowanie władzy. Świetnie zdawał sobie sprawę, że ani liberałowie, ani konserwatyści nie byli w stanie pokierować polityką państwa zgodnie z jego oczekiwaniami. Także słowianofilstwo i okcydentalizm nie były w stanie uwieść cara, gdyż nie odpowiadały w pełni jego potrzebom, więc żaden z tych prądów myślowych nie mógł być przyjęty jako ideologia państwowa. Monarcha chciał umocnić swą władzę, a jednocześnie pokazać, iż Rosja jest częścią Europy. Car polecił więc Siergiejowi Uwarowowi (ministrowi oświaty) stworzenie ideologii, która będzie wyrazicielką zarówno jego interesów osobistych, dynastii Ro