Umierający w 1855 r. Mikołaj I polecił wprawdzie synowi trzymanie państwa mocną ręką, ale Aleksander II (1818–81) natychmiast doszedł do wniosku, że przy słabej i nienowoczesnej armii, pustym skarbie oraz nasilonej korupcji jest to niemożliwe, a Rosja potrzebuje wielkich reform, wprowadzających ją w nowoczesność. Ogłoszona przy okazji koronacji amnestia została życzliwie powitana przez liberalną część społeczeństwa, w tym także w Królestwie Polskim, złagodzenie cenzury czy zezwolenia na wyjazdy za granicę były zwiastunami nowej epoki. Niemal jednocześnie car ogłosił zamiar zniesienia poddaństwa, stwierdzając publicznie na zebraniu szlachty, iż jeśli chłopi nie zostaną wyzwoleni od góry, sami wyzwolą się od dołu.
Od samego początku reformie była przeciwna większość szlachty. Aleksander II nie miał lodowatego spojrzenia swego ojca, ale umiał wykorzystać wpojone przezeń przyzwyczajenie dygnitarzy do posłuszeństwa wobec władcy. W decydującym momencie, gdy Rada Państwa w przedłużających się debatach zmierzała do unicestwienia przesłanego jej projektu reformy agrarnej, car zachował się jak prawdziwy samodzierżca: stwierdził, iż wyzwolenie chłopów uważa za żywotną kwestię, i zażądał ukończenia prac nad projektem w ciągu dwóch tygodni. Tak też się stało (1861).
Wprawdzie czynownicy i szlachta mogli uważać cara i jego brata wielkiego księcia Konstantego za jakobinów, ale w istocie liberalizm obu Romanowów wynikał z troski o utrzymanie istniejącego ustroju. Tam zaś, gdzie było to tylko możliwe, Aleksander II kontynuował politykę ojca. Gdy w Królestwie Polskim wybuchło powstanie (1863), nakazał je tłumić z całą bezwzględnością.