O trudnych relacjach Polaków i Rosjan

Justyna Prus: – Boimy się Rosji? Paweł Kowal: – Teraz tak. Polacy boją się Rosji. Ten lęk składa się z dwóch części: to jest lęk przed wojną i lęk przed Rosjanami. Ma on wiele warstw. Wynika z doświadczeń ostatnich 9–10 pokoleń Polaków, praktycznie w każdym z tych pokoleń wielu rodzinom przytrafiały się kłopoty związane z polityką Rosji: śmierć, zsyłki, więzienia, konfiskaty. To wymiar indywidualny, strach zakorzeniony w osobistych historiach. Do tego dochodzi doświadczenie zbiorowe, szczególnie to świeże, doktryna Breżniewa, czyli – mówiąc po ludzku – pytanie: czy wejdą? Rosjanie z niemałą skutecznością promują tezę, że Polakami kieruje rusofobia. Jak żyję, nie spotkałem w Polsce kogoś, o kim mógłbym uczciwie powiedzieć, że wypełnia definicję rusofoba, tzn. nie lubi Rosjan, nie lubi kultury rosyjskiej, nie lubi rosyjskości jako takiej. Uporządkujmy trochę pojęcia. Krytyka polityki Putina, nawet najostrzejsza, nie jest rusofobią, podobnie jak ostra krytyka polityki Netanjahu nie jest antysemityzmem. Rafał Matyja powiedział kiedyś, że Polacy nie są rusofobami ani rusofilami, tylko rusoświrami. Bo boimy się Rosji, nieraz na zapas, ale i posądzenia o rusofobię; jest bowiem w nas dużo sympatii do Rosji i wewnętrznego przekonania, że Rosji należy się więcej uwagi, czyli tego, co zarzucamy Niemcom i Francuzom. Może jako zbiorowość pamiętamy, że jeszcze 400 lat temu konkurowaliśmy z Kremlem jak równy z równym? Czym powinna się kierować polska polityka wobec Rosji? Dzisiejsza polska polityka wschodnia została uformowana przez doktrynę Jerzego Giedroycia, która jednak jest słabo rozumiana. Klasyczny tekst Juliusza Mieroszewskiego, uważany za opis tej doktryny, „Rosyjski »kompleks Polski« i obszar ULB” powinien być przynajmniej raz do roku drukowany w opiniotwórczych gazetach, żeby komentatorzy i liderzy opinii rozumieli, o czym jest myśl Giedroycia. Nie jest o tym, jak pomagać Ukrainie, ale ustawia relację z Rosją. Chodzi o to, żeby ani Polska, ani Rosja nie miały ciągot imperialistycznych. I przedstawia rozwiązanie, czyli upodmiotowienie państw na obszarze, który przez kilka wieków był sporny między Polską i Rosją. Polacy, można powiedzieć, wyciągnęli z historycznego doświadczenia tej rywalizacji wnioski. Uznajemy stan rzeczy na Wschodzie, budujemy relacje z Ukrainą, Białorusią itd. i nie uzależniamy ich od stanowiska Rosji. Dla Rosji taki sposób myślenia jest nie do przyjęcia. Gdy w 1989 r. Krzysztof Skubiszewski przyszedł do MSZ, zmieniał strukturę urzędu powoli, ale jedną rzecz przestawił całkowicie – dał polskiej polityce zagranicznej zupełnie nową doktrynę i to był przewrót kopernikański. W sensie politycznym to było to, co od czasów Józefa Piłsudskiego zostało przechowane na emigracji w Paryżu i w podziemiu po 1976 r., czyli przetworzona i zaadaptowana do nowych warunków doktryna Giedroycia. Drugą ważną rzeczą, którą zrobił Skubiszewski, było ustawienie polityki zagranicznej w sensie prawnym – oparcie całej koncepcji funkcjonowania państwa w kontekście międzynarodowym na zasadzie, że prawo międzynarodowe będzie fundamentem bezpieczeństwa Polski. I jeśli komuś Giedroyc nie wystarcza do oceny rosyjskich działań, to rozstrzygający jest właśnie argument prawny: nie możemy dzisiaj akceptować polityki Rosji, bo naruszyła zasadę integralności, wtargnęła na teren innego państwa, staranowała zasady, na których opierają się nowoczesne stosunki międzynarodowe. Rosja, mówiąc potocznie, nie kupuje tej naszej wersji. Jest w Rosji raczej to myślenie, że można by Polskę wciągnąć w grę, bo gdzieś tam w nas drzemie imperializm i całe to gadanie o podmiotowości Ukrainy i Giedroyciu to taka zasłona dymna. Z jednej strony nie ma u nas żadnej siły politycznej, nawet marginalnej, która niosłaby postulat np. rewizji granic na Wschodzie. Sprawa jest czysta. A jednak czujemy, że pokusa, by zatańczyć z Rosją, tu i ówdzie się pojawia. W dzisiejszych czasach tworzenie pesymistycznych scenariuszy w stosunkach międzynarodowych jest wręcz wyrazem braku politycznej poprawności, ale spróbujmy. Mogę sobie wyobrazić, że Rosjanie np. oddziałują na środowisko polskie na Litwie, używając argumentu, że Polacy na Litwie są źle traktowani, co jest faktem – i mogą znaleźć się tacy, którzy wspólnie z mniejszością rosyjską spróbują tworzyć jakieś terytorium autonomiczne. Jak na to zareagują politycy w Polsce? Ktoś może powie: to nie nasza sprawa, inny zacznie argumentować, że przecież Litwini tak źle traktowali Polaków przez dwadzieścia pięć lat. Czyli jak się dobrze zastanowić, to można sobie wyobrazić takie warianty rozwoju sytuacji, wcale nie bardziej fantastyczne niż zajęcie Donbasu, w których tracimy pewność, że wykorzeniliśmy z siebie stare resentymenty. Druga sprawa to nasz stosunek do I i II RP. Jestem w stanie sobie wyobrazić, że ktoś dawnymi Kresami nazywa Lwów. Ale powszechne używanie tego pojęcia w stosunku do Wilna jest zabójcze dla wielkiej polskiej tradycji federacyjnej. Ponieważ pomijamy kilkaset lat tradycji państwa polskiego, kiedy Wilno było stolicą partnera, który miał z nami federację. Dzieciom w szkole można by dzisiaj powiedzieć: tak jak jest dzisiaj w Unii Europejskiej. Pierwsza RP była wielkim państwem federacyjnym i nie żadnym imperium. Już bardziej Druga RP była – po pokoju ryskim – niespełnionym imperium. Już na etapie szkoły mamy w tej sprawie bałagan w głowach. Dzieci przynoszą ze szkoły jakieś mapki, na których jest Polska od morza do morza. Ludziom zostaje w głowie, że Polska była imperium. To jest nieprawda, ale buduje jakiś resentyment. Wilno było oczywiście polskim miastem w sensie kultury, bez niego trudno sobie wyobrazić np. polski romantyzm, ale w sensie politycznym Kresami było bardzo krótko. A wtedy, kiedy było, to stan ten był przy okazji źródłem nieszczęść, które ciągną się do dzisiaj, bo Litwini nie mogą zapomnieć tego, co zrobił Żeligowski. Żeligowski pojawia się zresztą w obecnej debacie. To nie jest raczej wątek głównego jej nurtu, ale są tacy, którzy mówią, że dzisiejsza sytuacja w Donbasie to wypisz wymaluj bunt Żeligowskiego. A więc czego chcesz od Rosji, Polsko, skoro sama masz na sumieniu takie grzechy? To tak, jakby ktoś twierdził, że można niepełnosprawnych zrzucać ze skały, bo tak się kiedyś robiło. Mamy inne czasy, standardy się zmieniły. Polska opowiedziała się wyraźnie po stronie prawa międzynarodowego. Stosowanie metod, jakie funkcjonowały w okresie walk o granice w Europie Środkowej niemal sto lat temu, i uzasadnianie nimi współczesnych aktów agresji brzmi śmiesznie. W tamtym czasie Polska robiła to, co robiła, bo musiała wywalczyć sobie granice. Ale jeśli to mi się dzisiaj z czymś kojarzy, to bardziej z Ukrainą, która też o nie walczyć musi. I realista mógłby rzeczywiście powiedzieć dzisiaj Ukraińcom: jeśli chcecie mieć silne państwo, musicie sobie wywalczyć, a dokładnie – obronić granice. Historyczne argumenty nie mogą być usprawiedliwieniem do napadania na inne państwa przez Rosję, bo ta akurat o żadne terytoria walczyć nie musi, ma granice o wiele szerzej narysowane niż zasięg kultury rosyjskiej. Władimir Putin często sięga po swój ulubiony argument, czyli Monachium i rozbiór Czechosłowacji. Takie działania Polski sanacyjnej jak wejście na Zaolzie były aktami miniimperializmu i niczego dobrego nam nie przyniosły. My się tym nie chwalimy, przerobiliśmy ten rozdział. To już wtedy był kiepski sposób, jeśli chodzi o rozstrzyganie sporów granicznych, etnicznych, szczególnie przez niezbyt silne państwo. I kiedy Putin mówi, że wtedy takie metody obowiązywały, to częściowo ma rację, tak. Ale ta epoka odeszła do historii. Myślę zresztą, że nie warto roztrząsać każdego zdania na temat historii, które wypowiada Putin, bo on wszedł już w taką fazę, jaką mają wszyscy dyktatorzy i władcy totalitarni, gdzie używanie wyrwanych fragmentów historii do legitymizacji władzy przekracza normy zdrowego rozsądku. I nawet jeśli Putin używa poszczególnych prawdziwych zdań, to w całości jego przekaz to megamanipulacja. Zachód żył złudzeniami na temat Rosji? Ile trwał w Rosji okres po 1991 r., który można uznać za faktyczną drogę do transformacji czy modernizacji? Dwa lata. Skończyło się w 1993 r. A dyskusja na Zachodzie, także w Polsce, toczy się tak, jakby scenariusz modernizacyjny trwał od porozumień białowieskich do 2014 r. Albo przynajmniej do 1999 r., kiedy Putin doszedł do władzy. Jeśli poczytamy, co wtedy pisali i mówili Andriej Kozyriew czy Jewgienij Primakow, to nie można mieć wątpliwości, że już w epoce Jelcyna odrodziła się myśl o idei imperialnej. Zresztą jeszcze w 1991 r. powstała doktryna Fallina-Kwiecińskiego, która zakładała przetrwanie imperium w czymś w rodzaju hibernacji na zasadzie: „Teraz jesteśmy słabi, ale żeby imperium przetrwało, musimy energetycznie podporządkować sobie Europę Środkową i Wschodnią, działać w sferach, gdzie jest to możliwe”. Byli zresztą ludzie, którzy mieli włączony radar na imperializm, np. Jan Nowak-Jeziorański. Kiedy więc ta Rosja była taka inna? Gruzy po ZSRR jeszcze nie zostały uprzątnięte, a już wykuwała się idea Trzeciego Imperium. Jeśli Zachód ma mieć do kogoś pretensje, to przede wszystkim do siebie – do analityków, do wywiadów, do intelektualistów i do polityków, bo oni nie przyjmowali do wiadomości, że Rosja odbudowuje imperium. Francuzi łudzili się iluzją, że Rosja w rezultacie zawsze się modernizuje i zmienia w dobrym kierunku, pisze o tym Besançon w „Świętej Rusi”, Niemcy wierzyli, że Rosji – jak niesfornemu dziecku – trzeba okazywać zrozumienie i wszystko się poukłada. A w Rosji neoimperialne przyspieszenie nastąpiło w 2004 r., po ukraińskiej pomarańczowej rewolucji. Bo wtedy, jak sądzę, Putin zrozumiał, że drugiej takiej rewolucji Rosja imperialna już nie przetrwa. Bo na Ukrainie czy w innych krajach byłego ZSRR dojdzie do głosu pokolenie, które nie ma z tym ZSRR nic wspólnego i urządzi sobie własne państwa zupełnie inaczej. A wtedy już będzie za późno. Polacy to rozumieli, rozumieją? Te procesy, które zachodziły w Rosji? My chyba mamy tendencję do postrzegania każdej transformacji przez pryzmat naszej własnej. Nie dopuszczamy możliwości, że ktoś może nie chcieć dążyć do tych samych celów co my. Na poziomie szerszej opinii publicznej nie było świadomości, że w Rosji odradza się imperializm. To duże słowa. Ale nie trzeba było być wielkim intelektualistą, by dostrzec, że Jelcyn nie był kryształowym demokratą, a reformowanie państwa średnio mu szło. A jednak i u nas, i na Zachodzie było takie przekonanie, że skoro Związek Sowiecki się rozpadł, to teraz już może być tylko lepiej. Po pierwsze, rzeczywiście, rozpad ZSRR miał bardzo duży wpływ na postrzeganie Rosji. Dodatkowo sprzeczne sygnały płynęły np. z Ukrainy, Białorusi, co nie pomagało w zrozumieniu nowej sytuacji. Tworzenie WNP, polityka Leonida Kuczmy, słabość i wyeliminowanie tych elit, które miały jasny scenariusz reformatorski. Drugi element, który dla nas jest bardzo ważny: Polska żyje w cieniu szantażu rusofobią. To też wpływało na polskie interpretacje tego, co działo się na Wschodzie. Jeśli Polska straciła reputację w polityce wschodniej, to raczej dlatego, że czasami nie nazywała rzeczy po imieniu, ulegając pokusie wygładzania kantów. Jak to wyglądało w latach 2008–14? Mówiliśmy na Zachodzie, jak jest, bardzo wyraźnie. Ale jednocześnie wielu polskich ekspertów starało się oswajać zachodniego odbiorcę z tym gorzkim przekazem, owijać w bawełnę, rozwadniać. Polacy łagodzili przekaz, żeby zmieścić się w europejskiej dyskusji. Rozmowa z partnerami unijnymi naprawdę nie jest łatwa. Widać to dzisiaj, gdy rosyjskie czołgi wjeżdżają do Donbasu, a dyskusja w Unii toczy się nad ukaraniem separatystycznych liderów zakazem wyjazdów na Zachód. Co do Zachodu – tam problem z interpretacją działań Rosji na pewno jest poważniejszy, to nie ulega dyskusji. Robię polski rachunek sumienia po to, żeby tym bardziej zrobić go potem Francuzom czy Niemcom. Czy coś podobnego nie stało się z naszą polityką historyczną wobec Rosji? Czy szukanie formuły dialogu, te kompromisy, na które zdecydowała się Polska, przyniosły efekt? Dobrym przykładem jest Katyń. Po 2008 r. rząd zaczął odchodzić od od doktryny prawnej, którą sformułował IPN, że ta zbrodnia była ludobójstwem – bo Rosjanie są na termin ludobójstwo bardzo wrażliwi, nie chcą być porównywani do hitlerowskich Niemi