Twórca służb specjalnych

Wprawdzie pierwsze kontakty z wywiadem japońskim nawiązał już w 1904 r., a w lecie tegoż roku Japończycy sfinansowali jego podróż do Tokio, lecz niewiele z tego wyszło. Piłsudski przyrzekł akcje dywersyjne na tyłach Rosjan, co okazało się pustą obietnicą, oraz dostarczanie informacji wywiadowczych, za co Japończycy zobowiązali się dawać pieniądze, m.in. na broń. Owe informacje wywiadowcze zbierali według przygotowanych formularzy członkowie PPS w zaborze rosyjskim, a następnie wysyłali je pocztą do Lwowa. Trudno przypuszczać, aby świetnie działający rosyjski kontrwywiad nie rozpracował tego lwowskiego adresu. Kolejnym kontrahentem był wywiad austriacki, zainteresowany, wobec przewidywanego konfliktu z Rosją, danymi wywiadowczymi, a również dywersją na zapleczu frontu. W zamian rozpinano parasol ochronny nad działaniami paramilitarnymi w Galicji. Wybuch wojny bezlitośnie zdezawuował obietnice składane Austriakom. Nie wybuchło antyrosyjskie powstanie w Królestwie Polskim, nie dokonano żadnych aktów dywersyjnych, nie nastąpił masowy napływ ochotników do wkraczających z Galicji oddziałów strzeleckich, a informacje wywiadowcze okazały się niewarte funta kłaków. Początki dwójki W listopadzie 1918 r. Piłsudski za najważniejsze zadanie uznał budowę polskiej armii. Znalazło się w niej miejsce dla Władysława Sikorskiego, nie tak dawno uważanego za wroga numer jeden. A także dla pogardzanych oficerów z armii austriackiej. Piłsudski rozumiał, że nie może tworzyć armii, opierając się jedynie na legionistach i peowiakach, bo po prostu było ich za mało, a i ich przygotowanie fachowe pozostawiało wiele do życzenia. Według informacji przedstawionych w przemówieniu sejmowym ministra spraw wojskowych generała dywizji Kazimierza Sosnkowskiego 8 marca 1921 r. polski korpus oficerski liczył 30 105 oficerów, z czego 31,5 proc. z byłej armii austriackiej, 26,4 proc. z rosyjskiej, 26 proc. z Legionów, 10,3 proc. z armii niemieckiej i 5,8 proc. z armii gen. Hallera. Zdaniem Sosnkowskiego nie było wśród nich ani jednego absolwenta rosyjskiej Akademii Sztabu Generalnego, bo nie przyjmowano do niej katolików. Nie było tych hamulców w armii austriackiej, ale ta właśnie armia nie zapisała się najchlubniej w minionej wojnie. Od samego początku Piłsudski ze szczególną troską odnosił się do budowy wywiadu i kontrwywiadu. Przyjęto francuską strukturę sztabu generalnego. II Oddział zajmował się wywiadem ofensywnym i kontrwywiadem, czyli defensywą. 12 grudnia 1918 r. szefem został ppłk Józef Rybak. Przed pierwszą wojną był on oficerem wywiadu austriackiego, wówczas w stopniu kapitana, który z ramienia wywiadu sprawował nadzór nad ruchem strzeleckim. Piłsudski uważał go za człowieka przyzwoitego i świetnie zorientowanego w zasadach pracy wywiadu. Zastępcą Rybaka został kapitan armii rosyjskiej, a wówczas już major WP Ignacy Matuszewski. Miał 29 lat, przed wybuchem wojny studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim, architekturę w Mediolanie, prawo w Dorpacie, a jeszcze rolnictwo w Warszawie. Miał też ambicje literackie. Został zmobilizowany do armii rosyjskiej w grudniu 1914 r. Po rewolucji rosyjskiej wziął w czerwcu 1917 r. aktywny udział w organizowaniu I Ogólnego Zjazdu Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie. Przeprowadził wybranie Piłsudskiego na honorowego prezesa Zjazdu. W końcu maja wraz z kapitanem Lisem-Kulą i płk. Barthlem de Weydenthalem podjął nieudaną próbę pozbawienia gen. Dowbór-Muśnickiego dowództwa I Korpusu Polskiego. Zagrożony wyrokiem udał się do Kijowa, obejmując funkcję kierownika oddziału wywiadu Komendy Naczelnej 3 POW na Rosję, Ukrainę i Białoruś. Oficerowie do zadań specjalnych Ppłk Rybak wnosił doświadczenie i przygotowanie fachowe, mjr Matuszewski energię młodości i zafascynowanie Komendantem. Cennym uzupełnieniem był major Karol Bołdeskuł, specjalista od szyfrów i radiowywiadu. Bogusławowi Miedzińskiemu w grudniu 1918 r. Piłsudski powiedział: „Obsada centrali w Sztabie Generalnym jest już załatwiona. Szefowi Sztabu pozostawiam też obsadę w dowództwach liniowych. Ale potrzebuję oficerów do obsady oddziałów II-ich w sztabach D.O. Gen. [Dowództw Okręgów Generalnych]. Do ich zadań nie jest ważna znajomość wywiadu i kontrwywiadu; natomiast potrzebni mi są ludzie o pewnym wyrobieniu politycznym, dobrej znajomości stosunków”. Piłsudski cenił i lubił Miedzińskiego w czasach legionowych. Tolerował jego wybryki, powodowane najczęściej alkoholem, dostrzegał talenty polityczne i odwagę. Gdy Niemcy aresztowali Piłsudskiego, Miedziński dokonał niezwykłej mistyfikacji – realizując rzekomo polecenie Komendanta, powołał Konwent Organizacji A, ściśle zakonspirowane kierownictwo obozu piłsudczykowskiego. Idea ta była rozważana przez Piłsudskiego, ale bez żadnych decyzji. Miedziński ją zrealizował w przekonaniu, że bez takiego kierownictwa obóz niepodległościowy nie przetrwa. W listopadzie 1918 r. Konwent Organizacji A był inicjatorem powstania rządu Daszyńskiego w Lublinie. Kilka dni później dotarła do Lublina wiadomość o powrocie Piłsudskiego z Magdeburga. Rydz-Śmigły polecił Miedzińskiemu udać się natychmiast do Warszawy i złożyć meldunek Komendantowi. W Warszawie udał się na ulicę Moniuszki 2 i tu spotkało go bolesne rozczarowanie. Zastał Piłsudskiego z Sosnkowskim przy śniadaniu, ale nie tylko nie został zaproszony do stołu, lecz wysłuchał ostrej reprymendy za powołanie rządu Daszyńskiego, co zdaniem Piłsudskiego wiązało mu ręce. Zapewnienia Miedzińskiego o absolutnej lojalności Daszyńskiego i Śmigłego zostały chłodno przyjęte. Świtek, bo taki pseudonim nosił Miedziński, wysłany został z powrotem do Lublina jako oficer do specjalnych zleceń, co było oczywistą formą zesłania. Po dwóch tygodniach został jednak wezwany do Warszawy i wówczas odbyła się wspomniana rozmowa z Piłsudskim. Miedziński wracał do łask, otrzymując ważne zadanie budowania tzw. dwójki, czyli służb specjalnych w okręgach wojskowych. Miał to czynić w porozumieniu z ówczesnym kapitanem Walerym Sławkiem, który tworzył pion wywiadowczy oparty na najbardziej zaufanych piłsudczykach przy Adiutanturze Naczelnego Wodza. Rywalizujące struktury W rezultacie kolejnych reorganizacji wiosną 1919 r. Rybak odszedł z dwójki na stanowisko szefa I Departamentu Ministerstwa Spraw Wojskowych, a kierownictwo wywiadu i kontrwywiadu objął po kilku tygodniach major Karol Bołdeskuł. Był, by przywołać opinię gen. Rozwadowskiego, oficerem „o nieugiętej woli i energii, dysponującym wielkim zasobem wiedzy fachowej”. Miał tylko jedną wadę – nie był piłsudczykiem. Równolegle do struktur Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego budowany był Departament II Informacyjny w Ministerstwie Spraw Wojskowych, którym kierował Bogusław Miedziński. Póki trwała wojna, ważniejsza była dwójka Naczelnego Dowództwa. Obie struktury rywalizowały zresztą ze sobą, co prowadziło do konfliktów, które rozstrzygać musiał Piłsudski. Od pierwszych dni Polski odrodzonej powstawały też służby specjalne w resorcie spraw wewnętrznych. Jeszcze za czasów Rady Regencyjnej powołano kierowane przez Mariana Skrudlika Biuro Wywiadowcze, które jednak rychło uległo degeneracji. W marcu 1919 r. zostało zlikwidowane. W jego miejsce powołano Wydział Informacyjny MSW. Sądząc z późniejszej o kilka lat wypowiedzi szefa defensywy politycznej Mariana Swolkienia, był on niechętnie przyjęty przez policyjnych funkcjonariuszy. Nie interesowało się nim też wojsko. Sytuacja zmieniła się po zakończeniu działań wojennych. 23 marca 1921 r. minister spraw wojskowych gen. Sosnkowski określił zakres działania wywiadu i kontrwywiadu w warunkach pokojowych, przekazując część kompetencji policji i administracji. Wydany rok później okólnik MSW stwierdzał, że Oddział II Sztabu Generalnego ogranicza swoje zainteresowania do spraw ściśle związanych z wojskowością i obronnością państwa. Jak stwierdza Andrzej Misiuk („Policja Państwowa 1919–1939”), „defensywa policyjna stawała się głównym i podstawowym podmiotem w walce z działalnością antypaństwową na terenie całego kraju”. Policja Polityczna i KOP Zamordowanie prezydenta Gabriela Narutowicza spowodowało głęboką reorganizację tajnych służb. Powołano Służbę Informacyjną, niezależną od policji, związaną z organami administracji politycznej. Nie był to dobry pomysł i już w czerwcu 1924 r. rozwiązano Służbę Informacyjną, powołując Policję Polityczną. Jej szefem został ceniony fachowiec, cieszący się zaufaniem piłsudczyków, wspomniany już Marian Swolkień. Rok później, w czerwcu 1925 r., Policja Polityczna zatrudniała 654 funkcjonariuszy, z czego aż 114 w Warszawie. Od samego początku dochodziło do konfliktów z wojskową dwójką na tle niejasnego rozgraniczenia kompetencji. Antagonizmy pomiędzy służbami specjalnymi są zjawiskiem powszechnym i ponadczasowym. Policja Polityczna, podobnie jak kontrwywiad, wiele uwagi poświęcała ruchowi komunistycznemu traktowanemu jako ekspozytura Moskwy, a także aktywności organizacji ukraińskich, mniejszości niemieckiej. Nadal jednak władze państwowe nie były zadowolone z działalności Policji Politycznej. Jej likwidację opóźnił przewrót majowy i dopiero w październiku 1926 r. ukazał się odpowiedni okólnik Komendy Głównej Policji Państwowej. Najlepszych pracowników skierowano do służby informacyjnej w urzędach administracji politycznej. 17 września 1924 r. powołany został Korpus Ochrony Pogranicza, który miał chronić Kresy północno- wschodnie, czyli pogranicza litewskie, łotew