Przewrót majowy

Poranek w środę 12 maja 1926 r. zapowiadał dzień spokojny i pogodny, co utwierdziło prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w przekonaniu, że podjęta poprzedniego wieczoru decyzja o wyjeździe na krótki wypoczynek do rezydencji w Spale była słuszna. Poranny meldunek adiutanta, że wieczorem i w nocy miały miejsce niepokoje wywołane przez piłsudczyków rozgoryczonych powołaniem rządu Wincentego Witosa, zlekceważył. Podobnie jak wizytę w Belwederze komendanta miasta generała Stefana Suszyńskiego i komisarza rządu na Warszawę Jana Tłuchowskiego, którzy odradzali wyjazd ze stolicy. Kryzys polityczny Prezydent uważał, że kryzys polityczny, spowodowany podaniem się 5 maja rządu Aleksandra Skrzyńskiego do dymisji, został zakończony. Nie był jednak zadowolony z rozwiązania tego kryzysu. Misję utworzenia rządu centroprawicowego powierzył Witosowi dopiero wówczas, gdy okazało się, że inne kombinacje są nierealne. Po raz pierwszy Witos stanął na czele Rządu Ocalenia Narodowego w lecie 1920 r., gdy zagrożone zostało istnienie Polski. W tych nadzwyczajnych okolicznościach okazał się sprawnym szefem gabinetu, który potrafił pobudzić masy chłopskie do obrony ojczyzny. Natomiast drugie premierostwo Witosa, gdy w 1923 r. kierował centroprawicowym rządem Chjeno-Piasta, zapisało się fatalnie w społecznej pamięci. W listopadzie polała się krew strajkujących robotników w Krakowie i to przesądziło o losach gabinetu. Formalnym powodem upadku stał się rozłam w klubie PSL-Piast. Następcą Witosa został wówczas Władysław Grabski, który utworzył gabinet pozaparlamentarny popierany przez prawicę i centrum, a tolerowany przez lewicę. Cieszył się też silnym poparciem prezydenta Wojciechowskiego, z którym łączyła go stara przyjaźń, a wkrótce więzy rodzinne (córka prezydenta wyszła za syna Władysława Grabskiego). Ten pozaparlamentarny gabinet okazał się nie tylko najdłużej trwającym rządem w okresie przedmajowym, lecz również uzdrowił finanse państwa i wprowadził silną złotówkę. Upadł jesienią 1925 r., gdy Bank Polski odmówił interwencji walutowej dla utrzymania kursu złotego. Nic więc dziwnego, że gdy w maju 1926 r. podał się do dymisji rząd Skrzyńskiego, właśnie Władysław Grabski był kandydatem prezydenta na szefa rządu. Miała to być powtórka gabinetu pozaparlamentarnego, z czego nic jednak nie wyszło. Spaliły na panewce również inne kandydatury. Rozmowy były trudne, nerwowe, męczące. Juliusz Zdanowski, jeden z przywódców endecji, zanotował w dzienniku pod datą 9 maja, że prezydent, gdy dowiedział się, że należy czekać na stanowisko Narodowej Partii Robotniczej, oświadczył: „Niesłychane, żeby dla jakichś 20 zasrańców cała rzecz miała czekać”. Skarżył się też marszałkowi sejmu Maciejowi Ratajowi, że Piłsudski traktuje go „w sposób nieprzyzwoity”. W tym wypadku miał zresztą rację. Znali się od ponad 30 lat, a był czas, gdy łączyła ich prawdziwa przyjaźń. Było to w końcu XIX w., gdy wspólnie działali w kierownictwie Polskiej Partii Socjalistycznej. Później rozeszły się ich drogi polityczne, co nie oznaczało, że stali się przeciwnikami. Wojciechowski został po śmierci Narutowicza prezydentem. Piłsudski demonstracyjnie wycofał się do Sulejówka, ani przez chwilę jednak nie rezygnując ze zdobycia władzy. Tyle że nie drogą demokratycznych procedur wyborczych. Dwa modele wydawały się szczególnie frapujące. Wzorce z Włoch i Hiszpanii Przede wszystkim włoski. Otóż 16 października 1922 r. Benito Mussolini, przywódca utworzonego przed trzema laty Związku Włoskich Kombatantów (Fasci Italiani di Combattimento), podjął decyzję o dokonaniu zamachu stanu. W okolice Rzymu zaczęły ściągać oddziały czarnych koszul, co później zostało nazwane marszem na Rzym. Rząd podał się do dymisji i 30 października król powierzył misję utworzenia rządu Mussoliniemu. Il Duce utworzył rząd koalicyjny, w którym faszyści objęli cztery najważniejsze teki, zwrócił się do parlamentu o specjalne pełnomocnictwa na okres roku, które otrzymał. Niecały rok po marszu na Rzym 13 września 1923 r. generał Miguel Primo de Rivera, działający za aprobatą króla Alfonsa XIII, dokonał przewrotu wojskowego w Hiszpanii. Był on wymierzony przeciw partiom i cywilnym politykom, którzy swymi ciągłymi sporami i egoizmem doprowadzili Hiszpanię na skraj upadku. „Załamanie hiszpańskiej demokracji wpisywało się – stwierdzają Tomasz Miłkowski i Paweł Machcewicz, autorzy „Historii Hiszpanii” – w ogólnoeuropejski trend narastania ruchów i reżimów autorytarnych. Bliskie pokrewieństwo – na które zwracali uwagę zarówno współcześni obserwatorzy, jak i późniejsi historycy – łączyło dyktaturę Primo de Rivery z systemem wprowadzonym trzy lata później w Polsce przez Piłsudskiego. W obu przypadkach motorem przewrotu, jak i podporą nowych rządów było wojsko, podobna była państwowa, antypartyjna ideologia, ograniczony stopień represyjności i względna tolerancja wobec ugrupowań opozycyjnych”. Mussolini zmusił króla do powierzenia mu rządu, Primo de Rivera działał z poparciem króla. I we Włoszech, i w Hiszpanii wprowadzenie dyktatury odbyło się bez przelewu krwi: poparcie społeczne dla systemu parlamentarnego zostało skutecznie podważone. Przygotowania do buntu Od czasu odejścia do Sulejówka Piłsudski i jego zwolennicy z pasją atakowali system parlamentarny, wskazując na pilną konieczność uzdrowienia stosunków w Polsce. Chodziło o przekonanie społeczeństwa, że istniejący system wiedzie Polskę ku zgubie. Trudno powiedzieć, kiedy zapadła decyzja o użyciu wojska do demonstracji politycznej, która miała przynieść Marszałkowi władzę. Wiemy z rozproszonych informacji, że już jesienią 1925 r. piłsudczycy podejmowali działania mające na celu zorientowanie się, na jakie pułki mogą liczyć. W kwietniu 1926 r. pułkownik Bolesław Wieniawa-Długoszowski, jeden z najbardziej zaufanych współpracowników Marszałka, przekazał gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, wówczas ministrowi spraw wojskowych, listę oddziałów, które winny zostać zgrupowane 10 maja w Rembertowie, aby wziąć udział w ćwiczeniach prowadzonych osobiście przez Piłsudskiego. Scenariusz był – jak się wydaje – następujący: w odpowiednim momencie politycznym Piłsudski uda się do prezydenta Wojciechowskiego, informując go, że armia nie może tolerować osłabiania wewnętrznego Polski. Momentem znakomitym było powołanie rządu Witosa. 10 maja Piłsudski udzielił niezwykle ostrego wywiadu „Kurierowi Porannemu”, który zakończył oświadczeniem, że staje „do walki, jak i poprzednio, z głównym złem państwa: panowaniem rozwydrzonych partii i stronnictw nad Polską, zapominaniem o imponderabiliach, a pamiętaniem tylko o groszu i korzyściach”. Był to więc program moralnego uzdrowienia państwa, pozbawiony wszakże konkretów. Wystarczał jednak dla uzyskania społecznej akceptacji protestu. „Kurier Poranny” z tym wywiadem ukazał się 11 maja i został skonfiskowany przez władze. Było to Piłsudskiemu na rękę, bo oznaczało, że władze nie mają żadnych argumentów i muszą sięgnąć po decyzje administracyjne. Tym bardziej że większa część nakładu rozeszła się przed konfiskatą. Plan runął Rankiem w środę 12 maja Piłsudski wyjechał samochodem z Sulejówka do Warszawy. Zatrzymał się na krótko w Rembertowie, aby zorientować się, jak przebiega koncentracja wiernych mu wojsk, i ruszył do Belwederu, gdzie zamierzał poinformować prezydenta, że armia domaga się dymisji gabinetu Witosa. Wiele wskazuje na to, że Wojciechowski mógł ulec temu żądaniu. Nic się bowiem jeszcze poza niesubordynacją kilku pułków nie wydarzyło. Rząd nie wydał jeszcze żadnego oświadczenia, nie padł ani jeden strzał, bunt nie został jeszcze nazwany buntem. Wojciechowskiego, który właśnie wyjechał do Spały, Piłsudski w Belwederze jednak nie zastał. Zawalił się cały scenariusz. Piłsudski postanowił wrócić do Rembertowa. Tam wydał rozkazy dotyczące marszu na Warszawę oraz wysłał do stolicy Walerego Sławka z rozkazem, aby generał Gustaw Orlicz-Dreszer obsadził mosty Poniatowskiego i Kierbedzia. W Rembertowie panował chaos, nikt nie wiedział, co ma robić, nie przygotowano planu działań, docierały sprzeczne informacje. Nawet najbliżsi współpracownicy Marszałka nie znali jego zamiarów. Wierne mu oddziały ruszyły na Warszawę, ale nie było jasne, co dalej. Kiedy Piłsudski powrócił do Rembertowa po nieudanej próbie spotkania z Wojciechowskim, do prezydenta do Spały zatelefonował premier Witos. Po tej rozmowie Wojciechowski polecił przygotować samochód do natychmiastowego powrotu do Warszawy. Przyjechał do Belwederu ok. godz. 14 i natychmiast udał się do Pałacu Namiestnikowskiego na Krakowskim Przedmieściu, gdzie obradowała Rada Ministrów. Zaakceptował komunikat rządu informujący, że „kilka oddziałów wojska z kilku powiatów, zebrane w okolicy Rembertowa, podniecone fałszywymi pogłoskami i uwiedzione sfałszowanymi rozkazami, dało się pociągnąć do złamania dyscypliny i wypowiedzenia posłuszeństwa Rządowi Rzeczypospolitej”. Wydał, wraz z premierem i ministrem spraw wojskowych, odezwę do żołnierzy, w której przypomniał, że „bezwzględne posłuszeństwo prawowitym władzom i dowódcom to najważniejszy obowiązek żołnierski”. Trzydniowe walki O godz. 17 doszło na moście Poniatowskiego do rozmowy Wojciechowskiego z Piłsudskim. Kompromis był już jednak niemożliwy. O ile rano, gdyby Piłsudski zastał Wojciechowskiego w Belwederze, jakieś porozumienie było jeszcze osiągalne, o tyle po południu, gdy władze ogłosiły stanowisko wobec buntu, już nie mogły się cofnąć. Nie mógł też cofnąć się Piłsudski. Walki rozpoczęły się ok. godz. 18.30 w rejonie placu Zamkowego. Tu padli pierwsi zabici i ranni. W tym czasie wojska rządowe w Warszawie liczyły ok. 1,7 tys. żołnierzy, piłsudczycy – 3,5 tys. żołnierzy oraz ok. 800 członków Związku Strzeleckiego. Obie strony rozpoczęły ściąganie do Warszawy posiłków. W ostatnim dniu walk, w piątek 14 maja, piłsudczycy mieli w Warszawie ok. 8,5 tys. żołnierzy, strona rządowa – 2,2 tys. oraz liczące ok. 1,5 tys. żołnierzy pułki poznańskie, które dotarły do podwarszawskiego Ożarowa, lecz z którymi utracono kontakt. W tej sytuacji wczesnym popołudniem 14 maja zapadła decyzja o opuszczeniu zagrożonego atakiem Belwederu i przejściu (dosłownie, bo nie było żadnych środków lokomocji) prezydenta i rządu do Wilanowa. Tutaj rząd postanowił podać się do dymisji, a prezydent złożyć swój urząd, o czym zgodnie z wymogami konstytucji powiadomiono marszałka sejmu Macieja Rataja. W trzydniowych walkach poniosło