Wrzesień 1939: internowani Niemcy

Rejestry i plany MSW. Kwestia zapewnienia bezpieczeństwa na tyłach armii mocno zaprzątała uwagę przedwrześniowym sztabowcom. Dużo czasu i energii poświęcano na analizowanie sytuacji politycznej, społecznej, a zwłaszcza narodowościowej w poszczególnych regionach kraju. W 1931 r. przy Dowództwach Okręgów Korpusów powołano Samodzielne Referaty Bezpieczeństwa Wojennego, które korzystały z informacji nadsyłanych przez Powiatowe Komendy Uzupełnień i władze cywilne. Na zachodzie i północy kraju interesowano się mniejszością niemiecką. W Polsce centralnej za główne zagrożenie uważano komunistów. W województwach wschodnich – mniejszość ukraińską, białoruską, litewską i także komunistów. Potencjalnie nielojalne grupy obywateli inwigilowały policyjne i wojskowe organa bezpieczeństwa. Na koniec 1936 r. w rejestrach MSW figurowały 18 964 osoby, które zdaniem władz mogły zagrażać bezpieczeństwu państwa. W razie wojny zamierzano je „unieruchomić” bądź „unieszkodliwić” (stosowano oba określenia) na podstawie przepisów ustawy o stanie wyjątkowym. Aresztować i osadzić w więzieniach zamierzano 1163 osoby, internować w obozach – 8334, konfinować (przymusowo osiedlić we wskazanym miejscu) – 3622, wysiedlić z zagrożonego obszaru – 215. Dla internowanych miało powstać osiem obozów (w razie potrzeby ich liczbę zamierzano podwoić) w centralnej i południowej Polsce, co pozwalało na korzystanie z nich zarówno w razie wojny z Niemcami, jak i z ZSRR. Internowanych z woj. poznańskiego, pomorskiego, warszawskiego i samej Warszawy zamierzano wysłać do Jasieńca pod Grójcem, do obozu na terenie byłej cukrowni Czersk. Osoby z kieleckiego, śląskiego i łódzkiego miały trafić do budynków po byłej szkole rolniczej w Podzamczu Chęcińskim. Internowani z krakowskiego i stanisławowskiego – do obozu w Myślenicach w byłej fabryce kapeluszy itd. Do pilnowania każdego tysiąca internowanych MSW zamierzało przydzielać kompanię policji (5 oficerów, 122 podoficerów i szeregowców oraz kilku cywili). Internowani, podczas transportu, przez pierwsze 4 dni mieli być na własnym wikcie (o zabraniu żywności na tyle dni informowano w nakazie internowania). Jeśli transport by się wydłużył, mieli być żywieni za odebrane im pieniądze i kosztowności, pisało 8 marca 1937 r. Biuro Wojskowe MSW do Oddziału IV Sztabu Głównego. Krytyka ze strony wojska. Sztab Główny do tych pomysłów odniósł się negatywnie. Opinię napisał m.in. płk Tadeusz Pełczyński, szef Oddziału II SG. Krytykował nazbyt dużą policyjną ochronę i metodę żywienia internowanych, a najbardziej to, że MSW zamierzało od razu unieszkodliwić wszystkie elementy antypaństwowe i dopiero w zależności od rozwoju sytuacji część zwolnić do domów bądź złagodzić im reżim unieszkodliwienia z internowania na konfinowanie. Płk Pełczyński pisał, że akcja obejmie wtedy nie tylko 20 tys. internowanych, ale i 100 tys. członków ich rodzin, co „nie może być obojętne w chwili mobilizacji”. On i inni przedstawiciele MSWojsk domagali się od MSW przygotowania unieruchomienia w sposób wariantowy. Cztery kategorie antypaństwowe. I tak też zrobiono, dzieląc „elementy antypaństwowe” w każdym powiecie na cztery podstawowe grupy: komunistów, Niemców, nacjonalistów ukraińskich i inne słowiańskie mniejszości oraz na pozostałe przypadki (m.in. cudzoziemcy i osoby już karane, bądź podejrzewane o szpiegostwo lub dywersję). W powiatowych komendach policji, w kopertach o różnych kolorach zdeponowano wykazy tych osób i nakazy z planowanymi wobec nich działaniami. Koperty miały zostać otwarte po podaniu odpowiedniego hasła bądź po wprowadzeniu przez prezydenta stanu wyjątkowego. Starosta z Radzynia do swojego wykazu wpisał m.in. Rudolfa Karoffa, rolnika z kolonii Juliopol, gmina Siemień, z opinią: „Aktywny działacz hitlerowski, prezes Oddz. Niemieckiego Związku Ludowego w kol. Juliopol. Do państwowości polskiej ustosunkowany negatywnie. Zakwalifikowany w 1939 r. do internowania”. Podobna opinia i decyzja dotyczyła Rudolfa Orłowskiego z kolonii Okalew w gminie Wohyń. Przy innych nazwiskach widnieją wpisy: „wpływowy działacz ukraiński”, „podejrzewany o komunizm”, „kierownik akcji strajkowej w 1935 r. przeciwko ordynacji wyborczej”, „karany 1 rocznym więzieniem za komunizm” itd. Przepisy pozwalały również na unieszkodliwianie lokalnych organizacji i stowarzyszeń, a także firm. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowało się pismo-wykaz starosty z Białej Podlaskiej, z wpisaną firmą – przedstawicielstwem i sklepem firmy Bata przy placu Wolności. Personel sklepu z butami podejrzewano o szpiegowanie na rzecz Niemiec i starosta postulował działalność firmy zawiesić. Tuż przed wojną. Plan doskonalono do samej wojny, uwzględniając zmieniającą się sytuację w Polsce i w jej otoczeniu. Po zajęciu przez Hitlera Czech i wejściu Słowacji w orbitę niemieckich wpływów południowa granica przestała być bezpieczna. Dlatego zrezygnowano z lokowania obozów dla internowanych w centralnej i południowej Polsce. Wszystkich zamierzano wysłać do Berezy Kartuskiej w woj. poleskim, w której od 1934 r. był już obóz dla osób zagrażających bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu, oficjalnie zwany Miejscem Odosobnienia. Po rozwiązaniu KPP i jej komunistycznych sióstr na zachodniej Białorusi i Ukrainie (KPZB i KPZU) oraz rozstrzelaniu w ZSRR setek ich działaczy władze mniej już obawiały się komunistów. Na bezpieczeństwo w Polsce największy wpływ miało teraz zachowanie mniejszości niemieckiej i nacjonalistów ukraińskich. Przed samą wojną rejestry osób podlegających „unieruchomieniu” zaczęły puchnąć i – jak podał prof. Waldemar Rezmer w jednej z nielicznych publikacji na ten temat – 25 sierpnia 1939 r. było wpisanych do nich 39 577 osób. Spośród nich zamierzano aresztować 1051, internować – 23 935, konfinować w powiatach kresowych (m.in. Kobryń, Kostopol, Kosów, Sarny) – 7394. Nie zatrzymywano by wszystkich naraz, lecz wybrane grupy, w zależności od tego, czy byłaby to wojna z Niemcami czy z ZSRR. Różne też było obciążenie powiatowej administracji i policji akcją. Starosta z Radzynia (wówczas centrum kraju) w wykazie miał 15 osób, a starosta z położonego nad zachodnią granicą powiatu Nowy Tomyśl już w 1933 r. przewidywał (jak podaje prof. Włodzimierz Jastrzębski) unieszkodliwienie 256 „niepożądanych elementów”. Prewencyjne aresztowania Niemców. Prof. Rezmer w artykule z 1995 r. przyznawał, że historykom nie udało się dotąd ustalić, w jak dużym zakresie plan unieruchomienia wykonano. Choć od napisania tych słów minęło 20 lat, do dziś są one aktualne. Większość historyków tego tematu badań unika, przyznając zarazem, że jest to jeden z najtrudniejszych problemów w polskiej i niemieckiej historiografii. Pierwsze większe grupy Niemców zaczęto aresztować jeszcze przed wybuchem wojny. 15–16 sierpnia 1939 r. ok. 360 zatrzymano na Śląsku i Podbeskidziu, z Rudolfem Wiesnerem, przywódcą Jungdeutsche Partei in Polen na czele. Wiesnera, senatora z nominacji prezydenta Ignacego Mościckiego, niebawem zwolniono; wyjechał do Wolnego Miasta Gdańska. 26 sierpnia zatrzymano też ok. 40 polskich Niemców w Bydgoszczy, a w kolejnych dniach następnych. Część aresztowanych zwolniono pod naciskiem MSZ, które starało się nie zaostrzać konfliktu z III Rzeszą. Najbardziej aktywnych odesłano jednak do więzień na wschodzie Polski. Internowanie po wybuchu wojny. Do prowadzonej już na ogólnopolską skalę akcji unieruchomienia antypaństwowych elementów (głównie Niemców, ale także Ukraińców i sympatyków komunizmu) przystąpiono 31 sierpnia, a zasadniczo w nocy z 1 na 2 września, kiedy w pełni można było już stosować prawo stanu wyjątkowego. Aresztowania i internowania przeprowadzała Policja Państwowa. Zatrzymanych transportowano do siedzib powiatów, skąd pociągami mieli być wywożeni na wschód. Ale ta spóźniona akcja zbiegła się z akcją tzw. wycofania cywilnego, ewakuacją pracowników państwowych (policji, poczty, kolei, urzędników) i ich rodzin oraz rodzin wojskowych. Dla internowanych Niemców brakowało miejsca w pociągach ewakuacyjnych. Zresztą po paru dniach nalotów komunikacja kolejowa na zachodzie kraju została zdezorganizowana i nie pozostało nic innego, jak kolumny internowanych Niemców poprowadzić drogami zapełnionymi przez przemieszczające się oddziały wojska i tysiące cywilnych uciekinierów. Akcję sprawnie przeprowadzono w województwach centralnych i wschodnich i z nich pochodziła większość osób, które dotarły do Berezy Kartuskiej. W nocy z 17 na 18 września, kiedy ów obóz zajmowały oddziały Armii Czerwonej, było w nim 3500 Niemców, 1600 Ukraińców i 686 Polaków. Najdalej do Berezy mieli Niemcy z Wielkopolski, Pomorza i Śląska. Z 41 kolumn internowanych, sformowanych w powiatach zachodniej Polski, tylko paru udało się dotrzeć na Kresy czy choćby poza Warszawę. Exodus i zemsta. Niemcy byli prowadzeni pod eskortą policjantów, junaków Przysposobienia Wojskowego bądź żołnierzy z batalionów Obrony Narodowej, bez dostatecznego zaopatrzenia w żywność i wodę, wśród coraz bardziej wobec nich wrogiego tłumu uciekinierów i żołnierzy z rozbitych oddziałów. Razem z innymi uciekinierami doświadczali tragicznych skutków nalotów Luftwaffe. Wywołana jeszcze przed rozpoczęciem wojny psychoza antyniemiecka, bombardowania, informacje o klęskach polskiej armii i aktach niemieckiej dywersji, wpłynęły na wzrost nastrojów antyniemieckich. Zabrakło policji i cywilnego wymiaru sprawiedliwości i mało sprawne okazały się sądy polowe. A to, przy upadku morale, zaniku dyscypliny i rozbudzonej szpiegomanii spowodowało, że na trasach „marszów śmierci”, jak już później ich exodus nazwała propaganda goebbelsowska, doszło do wielu aktów zemsty na Niemcach ze strony Polaków. Wśród internowanych byli nie tylko młodzi aktywiści, spośród których mogliby się rekrutować kandydaci na dywersantów czy przewodników dla wkraczających do Polski oddziałów Wermachtu (ci akurat zbiegli do Niemiec dużo wcześniej). Internowano, nie zważając na wiek i stan zdrowia, niemieckich posłów i senatorów, pastorów, nauczycieli, właścicieli ziemskich i zwykłych rolników, kupców i rzemieślników. Intelektualną elitę liczącej wtedy ok. 740 tys. osób mniejszości niemieckiej i setki zwykłych Niemców, niekiedy od pokoleń osiadłych w Polsce. Zarówno tych, którzy ulegli wpływom hitlerowskiej propagandy i oczekujących rewizji postanowień traktatu wersalskiego, jak i lojalnych obywateli polskiego państwa, których ok. 10 tys. synów zmobilizowano w szeregi armii polskiej i Korpusu Ochrony Pogranicza Internowani ginęli od lotniczych bomb i umierali z wyczerpania. Byli też mordowani podczas prób ucieczek, za faktyczny i domniemany udział w antypolskiej dywersji oraz z czystej zemsty za wrześniowe porażki. Wśród ofiar byli dwaj posłowie do Sejmu: 64-letni Berthold Moritz („prawdopodobnie zastrzelony przez strażników” w Kiernozi koło Łowicza, jak podano w publikacji Wydawnictwa Sejmowego o posłach II RP – ofiarach wojny i okupacji) i 65-letni Eugen Naumann („zastrzelony przez eskortę (…), według innej wersji „zabity przez tłum”, niedaleko Kruszwicy). Zginęło lub trudu marszu nie wytrzymało wielu pastorów, m.in. 74-letni Georg Reisel z Nowego Tomyśla. Poszukiwania i pogrzeby. Według niemieckich danych np. z 300 internowanych Niemców z powiatu kościańskiego 146 ni