Drugie życie kolejowych dworców

Nie tylko perony. Drugie życie dworców zaczęło się równolegle z pierwszym; od początku bowiem służyły nie tylko jako miejsce sprzedaży biletów i oczekiwania na pociąg. Można było tu zjeść, ostrzyc się, nadać telegram, przeczytać najświeższą gazetę, obejrzeć film, odpocząć. Stanowiły ważne obiekty życia publicznego. Były obok świątyń, ratuszy i teatrów wizytówkami miast. Nie dziwi więc, że wiele z nich, mimo wyłączenia z ruchu kolejowego, nadal żyje i pełni istotne funkcje społeczne i kulturalne. Sztuka i rozrywka. Przykładem takiego życia po życiu jest paryski dworzec d’Orsay położony w samym centrum miasta na lewym brzegu Sekwany, vis-à-vis Ogrodów Tuileries. Otwarty 14 lipca 1900 r., przestał przyjmować pociągi w 1939 r. Bynajmniej nie z braku pasażerów, ale z powodu ich nadmiaru – perony okazały się za krótkie dla coraz dłuższych składów. Przez jakiś czas dworzec był teatrem, potem domem aukcyjnym, w końcu groziła mu rozbiórka. Paradoksalnie, pomogło mu wyburzenie starych paryskich hal targowych w 1971 r. Dzięki społecznemu protestowi wywołanemu tym aktem urbanistycznego wandalizmu dworzec ocalał, by w grudniu 1978 r. – po uroczystym otwarciu przez prezydenta François Mitterranda – stać się muzeum sztuki XIX w. Można tu zobaczyć obrazy czołowych europejskich impresjonistów, m.in. Vincenta van Gogha („Autoportret”), Paula Cézanne’a („Dom powieszonego”), Edouarda Maneta („Śniadanie na trawie”), Paula Gauguina („Tahitańskie kobiety na plaży”). Główna hala, zwieńczona autentycznym dworcowym zegarem, jest dziś galerią rzeźby. Drugi dworcowy zegar odmierza czas w muzealnym bistro Café des Hauteurs. Każdego roku muzeum d’Orsay gości ok. 4 mln zwiedzających. Mniej znany jest oddany do użytku w 1892 r., uważany za arcydzieło XIX-wiecznej architektury kolejowej, budynek dworca Atocha w Madrycie (nazwa wzięta od sąsiadującej z nim świątyni pod wezwaniem Matki Boskiej Atocha). W stulecie swojego istnienia został wyłączony z eksploatacji i zamieniony w wielkie centrum handlowo-rozrywkowo-wypoczynkowe. Wypocząć można pod palmą, obserwując igraszki żółwi w sadzawkach. W holu głównym bowiem urządzono imponujący tropikalny ogród zawierający okazy ponad 400 gatunków roślin. W nowej, czynnej części dworca usytuowano ponadto okazały pomnik, upamiętniający ofiary terrorystycznego zamachu na pociągi podmiejskie w Madrycie 11 marca 2004 r. Niezwykle uroczy, nawiązujący architekturą do flamandzkiego renesansu, czynny od 1906 r. dworzec w Dunedin w Nowej Zelandii, choć wciąż odprawia pociągi, jest również ulubionym miejscem spotkań mieszkańców i turystów. Ponadto od dwudziestu lat jego piętro zajmuje muzeum nowozelandzkiego sportu. W kasie wybudowanego w 1925 r. dworca w sudeckim Karpaczu ostatnie bilety na pociąg do Mysłakowic sprzedano 2 kwietnia 2000 r. Przejęty i wyremontowany przez miasto budynek stał się w 2012 r. nową siedzibą Muzeum Zabawek, które prezentuje głównie zbiory Henryka Tomaszewskiego, twórcy i wieloletniego dyrektora Pantomimy Wrocławskiej. Wielki mim mieszkał w Karpaczu i z każdej podróży po świecie przywoził zabawki – lalki, miniaturowe mebelki, instrumenty, wózki, samochody i kolejki. W 1994 r. Tomaszewski ofiarował swą kolekcję rodzimej gminie. Najstarsze eksponaty – figurki szopkowe – pochodzą z XVIII w. Rocznie odwiedza muzeum ok. 50 tys. osób. Historia i tradycja. W zmodernizowanym budynku śląskiego dworca Bytom Radzionków 14 lutego 2015 r. prezydent Bronisław Komorowski osobiście otworzył Centrum Dokumentacji Deportacji Górnoślązaków do ZSRR w 1945 r. Ma ono gromadzić i udostępniać materiały archiwalne, prace naukowe, pamiątki, prowadzić lekcje historii. Mimo bardzo poważnej martyrologicznej nazwy placówka nie stroni od pedagogicznej zabawy. Podczas wakacji najmłodszym zaproponowała grę terenową „Podochody na Banhofie” – uczestnicy zmagali się nie tylko w konkurencjach kulinarnych i zręcznościowych, ale także pisali własne legendy o początkach Radzionkowa. Dworzec w Węgorzewie na Mazurach – przed wojną węzłowej stacji, przyjmującej pociągi z pięciu kierunków, z peronami połączonymi podziemnym przejściem (dziś zasypanym), obecnie nieczynnej – jest od kilku lat społecznym Muzeum Tradycji Kolejowej. Zbiera dokumenty, świadectwa i artefakty związane z historią kolejnictwa obszaru dawnych Prus Wschodnich oraz dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego i Suwalszczyzny. Inicjatorka jego powstania, kierująca placówką Barbara Grąziewicz-Chludzińska, ubolewa, że na razie muzeum nie stać na własną kolekcję taboru. Mające taką kolekcję największe polskie Muzeum Kolejnictwa mieści się dziś w budynku i na peronach Warszawy Głównej Osobowej. Przez ponad dwadzieścia powojennych lat, bo do 1967 r., najważniejszy dworzec stolicy był niewątpliwie stacją inspiracją – śpiewał o niej Wojciech Młynarski, pisali Leopold Tyrmand i Marek Nowakowski. Wyłączona całkowicie z ruchu kolejowego w 1997 r. zostanie w nadchodzących latach reanimowana. Po przeniesieniu Muzeum Kolejnictwa do lokomotywowni na Odolanach na terenie dawnej Głównej, tuż przy placu Zawiszy, ma powstać nowoczesne centrum przesiadkowe. Teatr i edukacja kulturalna. Okazały budynek z dużym wejściem, za którym kryły się kasy biletowe, gdzieś obok nich bufet lub restauracja, poczekalnia, czyli foyer, skąd umundurowani bileterzy wpuszczali publiczność na peron, czyli widownię ze zmieniającą się z każdym przyjazdem i odjazdem pociągu sceną, łatwo kojarzył się z teatrem. Dzięki takiemu skojarzeniu właśnie istniejący od 1843 r. wrocławski Dworzec Świebodzki ocalił zespół aktorski Teatru Polskiego, któremu po pożarze dużej sceny w styczniu 1994 r. groził rozpad z powodu braku miejsca do pracy. W pierwszą premierę, „Kasi z Heilbronnu” Heinricha von Kleista, reżyser Jerzy Jarocki wkomponował odjazd prawdziwej lokomotywy (Kleist zmarł w czasach przedkolejowych). Przez czas odbudowy Świebodzki był główną, do dziś pozostaje jedną z trzech scen teatru – od października 2015 r. wystawia „Media Medeę” Marzeny Sadochy, współczesną sztukę na motywach głośnej sprawy matki małej Madzi z Sosnowca, wyreżyserowaną przez Marcina Libera. Pod koniec lat 90. przestrzenią sceniczną stał się również dworzec PKP w Zakopanem – miejscowy teatr Witkacego wykorzystał go w inscenizacji „Szalonej lokomotywy” swego patrona. Na początku 2015 r. powstała społeczna inicjatywa, by muzeum Witkacego – którego wciąż pod Giewontem brak! – umieścić właśnie na dworcu. Za taką lokalizacją przemawia choćby znana powszechnie fascynacja Stanisława Ignacego koleją żelazną. W podziemiach niedawno zmodernizowanej stacji Gdynia Główna Osobowa rozpoczął działania – adresowane głównie do najmłodszych pasażerów – ośrodek eduka