Odbudowa ukradzionej fabryki

Linke-Hoffman-Werke AG w morzu ruin. Kiedy po zakończeniu II wojny światowej i wytyczeniu nowych granic na ziemiach zachodnich polska administracja zaczęła inwentaryzację i przejmowanie w zarząd obiektów przemysłowych, najważniejszym z nich na terenie Wrocławia był zakład Linke-Hoffman-Werke AG (LHW). Koncern produkujący wagony kolejowe i tramwajowe (do 1933 r. także lokomotywy) podczas działań wojennych dodatkowo wytwarzał pociągi pancerne, elementy czołgów, a od października 1943 r. części silników rakiet V2. Jego istotne znaczenie dla niemieckiego przemysłu nie uszło uwadze Rosjan starających się przejąć park maszynowy fabryki. Wrocław skapitulował 6 maja 1945 r. W sierpniu 1944 r. decyzją Adolfa Hitlera został zamieniony w twierdzę. Podobnie jak w wielu miastach na wschodzie Niemiec, obrońcy mieli jak najdłużej wiązać siły sowieckie, opóźniając ich marsz w kierunku Berlina. Nie do końca wiadomo, na co liczył Hitler: czy na dokończenie prac nad cudowną bronią, czy na pokój z aliantami zachodnimi i wspólną krucjatę przeciwko komunizmowi. Pewne jest to, że utworzenie Festung Breslau było początkiem zagłady miasta. Wedle szacunków z maja 1945 r. Wrocław utracił 90 proc. zabudowy w dzielnicach zachodnich i południowych, w centralnych – 50 proc. Podobnie wyglądał stan miejskiej infrastruktury i przemysłu. Ryszard Michalczyk, późniejszy pracownik Pafawagu, przebywając w maju w mieście, relacjonował, że Wrocław zmienił się w morze ruin, „nad którymi unosiła się przykra trupia woń”. Intensywne walki prowadzone przez żołnierzy I Frontu Ukraińskiego nie ominęły zakładu Linke-Hoffman-Werke. Fachowcy z Lilpopa. Jeszcze przed zdobyciem miasta naczelny dyrektor Centralnego Zjednoczenia Przemysłu Metalowego dr inż. Adam Kręglewski wyznaczył na dyrektora naczelnego fabryki inż. Mikołaja Gutowskiego, byłego dyrektora technicznego warszawskich zakładów Lilpop, Rau i Loewenstein, produkujących m.in. wagony i lokomotywy, sprawującego funkcję dyrektora Południowego Zjednoczenia Przemysłu Metalowego (PZPM). Odtworzenie produkcji we wrocławskiej fabryce powierzono człowiekowi z dużym doświadczeniem, w którego planach było sprowadzenie do zakładu jak największej liczby specjalistów. Tuż po wojnie nowa władza zależna od towarzyszy sowieckich nie zawsze zważała na przeszłość polityczną specjalistów w kwestiach odbudowy przemysłu, toteż jedną z pierwszych decyzji Gutowskiego było wysłanie do Wrocławia jako pełnomocnika PZPM w Katowicach syna dawnego dyrektora naczelnego Lilpopa inż. Stanisława Komorowskiego, żeby ochronił przed rozgrabieniem to, co zostało z fabryki. Już na samym początku objawił się chaos organizacyjny: Komorowski 12 maja zastał w fabryce Grupę Operacyjną z Ministerstwa Przemysłu, która dostała to samo zadanie co on. Jej pracami kierował Tadeusz Oryński, który przybył do Wrocławia trzy dni wcześniej. Obu inżynierów połączył wspólny cel: ocenić i udokumentować stan zakładu. Wkrótce otrzymali nominacje na pełnomocników Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Podczas rekonesansu na terenie fabryki ustalili, że duża część parku maszynowego pozostała nienaruszona, wraz z urządzeniami do montowania silników rakiet V2. Kilka dni później przybyła grupa dawnych pracowników Lilpopa, którzy mieli oszacować czas potrzebny na odbudowę i podjęcie produkcji. Dzięki informacjom od niemieckich jeńców oraz pracowników przedwojennych wrocławskich urzędów do końca maja wstępny raport był gotowy. Komorowski jako tymczasowy kierownik miał do dyspozycji uzbrojonych strażników do obrony mienia przed nieproszonymi gośćmi. A tych było wielu – począwszy od uzbrojonych Niemców, określanych jako grupy Werwolfu, poprzez szabrowników ogołacających ten swoisty Dziki Zachód, skończywszy na skorych do grabieży żołnierzach sowieckich. Trofiejny batalion. Po kapitulacji władzę tymczasową przejęła komendantura wojsk sowieckich z płk. Liapunowem na czele i delegacja podporządkowanego Moskwie Rządu Tymczasowego RP z pierwszym polskim prezydentem miasta Bolesławem Drobnerem. 12 czerwca na teren zakładu przybyły oddziały sowieckie, tzw. trofiejny batalion, którego celem był wywóz parku maszynowego. Dowódca nakazał przekazanie fabryki w ich ręce. Argumenty sowieckie wsparte demonstracją siły sprawiły, że polska ekipa skapitulowała. Na mocy uchwały Państwowego Komitetu Obrony ZSRR z 20 lutego 1945 r. i zmian wymuszonych na Rządzie Tymczasowym RP 26 marca Armia Czerwona mogła wywieźć w głąb Rosji urządzenia i materiały z fabryk znajdujących się na przyznanych Polsce obszarach Niemiec. W teorii miało dojść do podziału przejętego mienia pomiędzy Polskę i ZSRR, praktyka wyglądała inaczej („Siekierka na kijek” POLITYKA 17). Zajęcie zakładu przez polską grupę operacyjną w maju było nieoficjalne, dlatego źródła państwowe pomijały jej początkową działalność. Podawano, że pierwsza polska ekipa w liczbie 7 osób weszła na teren przedsiębiorstwa dopiero 7 lipca. Ukrywano tym samym wywóz mienia przez wojsko sowieckie. Na terenie fabryki znajdowała się spora ilość materiałów wybuchowych zagrażających życiu, co okazało się świetną przykrywką dla demontażu maszyn. Pod pozorem rozminowywania fabryki trofiejny batalion wywoził, co się dało. Już w połowie czerwca Polacy próbowali ponownie dostać się na teren zakładu. Interweniował minister przemysłu Hilary Minc, który po wymianie korespondencji z Gieorgijem Malenkowem, członkiem Politbiura i Państwowego Komitetu Obrony ZSRR, uzyskał „wyłączenie LHW z rewindykacji maszyn”. Zgody na pominięcie zakładu udzielono… po wywiezieniu z niego urządzeń. Nie obyło się bez incydentów – polska straż przemysłowa musiała siłą, niejednokrotnie przy użyciu broni, przepędzać żołnierzy sowieckich plądrujących fabrykę na własną rękę. Dopiero 17 lipca władze ZSRR oddały stronie polskiej protokół przekazania przedsiębiorstwa, a 27 lipca formalnie zaczęło ono funkcjonować jako Państwowa Fabryka Wagonów (PFW), zwana powszechnie Pafawagiem. Szabrownicy i urzędnicy. Stan przejętego zakładu w lipcu 1945 r. był katastrofalny. Budynki fabryczne uległy zniszczeniu w ok. 30 proc., a urządzenia mechaniczne, które pozostawiono, były poważnie uszkodzone. Wymontowano z nich ponad 270 silników. Instalacje wodociągowe i gazowe oraz przewody elektryczne uległy zdewastowaniu i grabieży. W bardzo złym stanie była aparatura niezbędna do spawania, wytwarzająca tlen i acetylen. Stwierdzono brak ponad 724 obrabiarek. Zniknęła większość przyrządów i ręcznych narzędzi. Zniszczeniu uległo także wyposażenie biur oraz magazyny materiałów. Wieża ciśnień nosiła liczne ślady kul. Pomieszczenia podziemne i bunkry były zalane wodą. Wśród opustoszałych hal leżały odłamki pocisków, niewypały oraz miny przeciwczołgowe i przeciwpiechotne. Wszędzie zalegały sterty gruzu i złomu, których nie było czym wywieźć. Apokaliptycznego obrazu dopełniała rozbita przez nacierające czołgi brama zakładowa. Najwięcej szkód w Pafawagu narobili Rosjanie, którzy w kilkanaście dni wymontowali większość sprawnych urządzeń, rur i kabli. Nie udało im się wywieźć jedynie potężnych, ważących po 1 tys. ton pras, bo nie dysponowali sprzętem do demontażu. Zniszczenia nie były jedynym zmartwieniem. Pierwsi pracownicy zmagali się z plagą szabrowników, którzy potrafili ukraść dosłownie wszystko w bardzo krótkim czasie. Najgorszych określano gruzinami, ze względu na ciemne twarze okopcone od palników, którymi wycinali różne elementy. Obroną terenów zakładu zajmowała się uzbrojona w broń palną straż przemysłowa. Jeden z jej członków wspominał, jak w nocy „wziął do niewoli” dwóch napastników, wyrąbujących siekierami silniki. Trzymając ich na muszce, kazał wziąć siekiery w zęby i odeskortował poza zakład. Niestety, udało im się zbiec. Dyrekcja Pafawagu zmagała się także z przedstawicielami innych fabryk, którzy uzbrojeni w opieczętowane pisma urzędowe wykazywali, że należą się im konkretne urządzenia lub materiały. Odprawienie ich wiązało się z odwagą przeciwstawienia się decydentom, zajmującym często wysokie stanowiska. Rewindykacja. Od lipca 1945 r. dyrektorzy PFW usilnie starali się o zwrot zajętego przez ZSRR mienia. Zachowana korespondencja pomiędzy PFW i Ministerstwem Przemysłu a stroną sowiecką wskazuje na dużą determinację zarządzających fabryką. Przekonywano, że zgodnie z ustaleniami wyłączającymi dawne zakłady Linke-Hoffman- Werke spod porozumień z lutego i marca 1945 r. park maszynowy powinien niezwłocznie powrócić do Wrocławia. Żądania poparto dokumentacją sporządzoną przed przybyciem trofiejnego batalionu oraz spisanymi zeznaniami świadków. Jednym z nich był Julian Pera, pracownik przymusowy w LHW, który 12–15 maja pełnił funkcję strażnika przemysłowego i poświadczył: „Park maszynowy fabryki, poza uszkodzeniami od bomb, granatów itp., znajduje się w komplecie i porządku”. Siła argumentów i wsparcie wiceministra przemysłu mjr. Henryka Różańskiego podziałały, ale zwrot wywiezionych maszyn okazał się niemożliwy – nie udawało się podobno ustalić ich lokalizacji. W związku z tym Rosjanie zaproponowali dostarczenie odpowiednich urządzeń niemieckich z sowieckiej strefy okupacyjnej. Strona polska wyraziła zgodę pod warunkiem samodzielnego wyboru maszyn. Komisja, do której z ramienia Pafawagu wszedł Stanisław Komorowski, wysłała stosowną delegację. Przez kolejne kilka miesięcy z Berlina szły do fabryki transporty. Jak wynika z analizy depesz dyrektora Gutowskiego, były nieregularne i dopiero pod koniec 1946 r. udało się rewindykować większość urządzeń. Niekiedy dla fabryki pozyskiwano maszyny na lewo, nie chwaląc się tym w raportach. Jedną z nich był parowóz ciągnący wagony z urządzeniami, sprzedany za niewielką kwotę przez maszynistę, sowieckiego sierżanta. Odbudowa. Uzyskanie maszyn było możliwe także dzięki roli, jaką miał odgrywać Pafawag w nowe