Marcin Luter, augustiański zakonnik, doktor teologii, pragnął uzdrowić łaciński Kościół. Miał zresztą w tym zamiarze wielu poprzedników. On zrazu – a było to 500 lat temu – zaproponował 95 tez (dotyczących głównie grzechu, pokuty i grzechów odpuszczania) z zaproszeniem do teologicznej dysputy. Kto je przeczyta, sam się przekona, że chodziło o dyskusję dość hermetyczną, daleką od – nie tylko ówczesnej – powszechnej pobożności.
Okazało się jednak, że sytuacja w zachodnim Kościele, w Europie, w jej głównym podmiocie politycznym – Cesarstwie Rzymskim (zwanym też Rzeszą Niemiecką), oraz na linii papieże–cesarze była tak napięta, iż pisma Lutra (już nie tylko tezy) podziałały jak zapalnik. Wydarzenia potoczyły się szybko: teologiczna dysputa przerodziła się w spory polityczne; obłożenie Lutra papieską ekskomuniką i skazanie na banicję przez sejm Rzeszy wywołało protest wielu władców, którym w stosunkach z cesarzem i papieżem nie o teologię chodziło. Złość na nieobyczajność duchownych i zakonników w wielu warstwach społecznych połączyła się z poczuciem krzywdy.
Reformacja była zjawiskiem tyleż religijnym, co politycznym, społecznym i cywilizacyjnym. Podzieliła Kościół (w pierwszym podejściu na ewangelicki – luterański, i rzymskokatolicki), przeorała mapę Europy i stała się zaczynem wielu zjawisk, które złożyły się – wprost lub przez późniejsze odwołania do reformacyjnej spuścizny – na nowoczesność.
O tym traktuje niniejszy „Pomocnik Historyczny”. Podzieliliśmy go na dwie części, nazwijmy je: ziemską i ponadziemską. W pierwszej zaproszeni przez nas autorzy opowiadają dzieje reformacji w wymiarze społecznym i politycznym. Jak do niej doszło, jak przebiegała, jakie przyniosła skutki, jak obchodzono się z jej spuścizną (tu intrygujące są dwa wątki: wspomniane związki z nowoczesnością i niemiecka nacjonalizacja Lutra w XIX w.