Alegoria prawa i łaski
Luterańska doktryna zbawienia w ikonografii
Łaska. W latach 20. XVI w. w ikonografii chrześcijańskiej wykształciła się formuła określana jako „Alegoria prawa i łaski” lub „Prawo i ewangelia”. Przeważa pogląd, że głównym twórcą tematu był Lucas Cranach Starszy. To z jego warsztatem jest wiązana rycina z 1525 r., w której na pierwszym planie pojawia się postać Jana Chrzciciela, wskazującego wiernym na Ukrzyżowanego Chrystusa jako źródło usprawiedliwienia. Powyżej widnieje sylwetka Marii, ku której z nieba zmierza Dzieciątko Jezus z krzyżem, a więc alegorycznie ukazany moment poczęcia Zbawiciela, tradycyjnie uważany za początek epoki łaski w historii zbawienia ludzkości.
Łaska i prawo. Wkrótce łaska została skonfrontowana z prawem. W 1528 r. powstał drzeworyt, umieszczony na jednym z wydań homilii Lutra, w którym opisana wyżej scena, uzupełniona o motyw triumfu Chrystusa nad śmiercią, zajmuje prawą połowę kompozycji. Poszczególne motywy znalazły znamienne odpowiedniki po lewej stronie: drzewo krzyża, na którym wisi Chrystus, zostało zestawione z drzewem wiadomości dobrego i złego, pod którym stoją Adam i Ewa; Maria w momencie poczęcia – z Mojżeszem otrzymującym tablice przykazań; a Chrystus depczący śmierć – z grzesznikiem w grobie. Pośrodku widnieje drzewo, pod którym siedzi nagi mężczyzna podpisany jako Adam; zwracają się do niego prorocy: po lewej starotestamentowy, po prawej – nowotestamentowy, czyli Jan Chrzciciel, wskazujący na Chrystusa. Gałęzie drzewa są po lewej stronie uschnięte, po prawej zaś ulistnione, a więc sens całej tej złożonej kompozycji można streścić następująco: przestrzeganie prawa nie jest gwarancją życia wiecznego, a jedynym źródłem łaski i zbawienia jest ukrzyżowany i zmartwychwstały Chrystus. Podobna kompozycja powtórzyła się na obrazie tablicowym, przechowywanym obecnie w Galerii Narodowej w Pradze, a datowanym na 1529 r.