Trzy spojrzenia. Zasadnicza i oczywista kontrowersja dzieliła zwolenników i przeciwników reformacji. Władze Kościoła rzymskokatolickiego, a potem także katolickie elity świeckie długo i konsekwentnie potępiały inicjatorów oraz zwolenników reformacji jako tych, którzy wprowadzili podział w zachodnim Kościele, co miało być przyczyną jego osłabienia.
Diametralnie przeciwne stanowisko prezentowali ewangelicy, którzy uważali, iż postulaty reformy formułowane przez Marcina Lutra, Ulricha Zwingliego, Jana Kalwina i innych reformatorów pierwszego pokolenia dawały szansę gruntownej naprawy chrześcijaństwa zepsutego przez panowanie „babilońskiej nierządnicy”, czyli instytucji papiestwa. Dlatego dopiero w latach 30. XVI w., gdy było już jasne, że postulaty luterańskiej reformy nie zostaną w Rzymie zaakceptowane, Marcin Luter i Filip Melanchton zdecydowali się ogłosić wyznanie augsburskie i na tej podstawie budować zręby niezależnego od Rzymu Kościoła ewangelickiego.
Interesujące, że podobne jak katolicy poglądy reprezentowała w XVI w. trzecia strona, czyli dystansujący się od zaciekłych sporów teologicznych humaniści. Niezależnie od zamiaru nieangażowania się w owe rabies theologorum, szczególnie przedstawiciele tzw. północnoeuropejskiego humanizmu, ukształtowani w duchu intelektualnej tradycji Erazma z Rotterdamu, od początku uznawali podział zachodniego chrześcijaństwa za gorszące nieszczęście. Poglądy takie głosił – niezależnie od sporu z Lutrem o wolną wolę – sam Erazm, a jego uczniowie i kontynuatorzy formułowali projekty porozumienia katolików z ewangelikami. Z tego nurtu myślenia o zgodzie wyznaniowej miała narodzić się w XVII w. idea chrześcijańskiego irenizmu – postulatu porozumienia „rozróżnionych w wierze” wokół niezbędnego do zbawienia minimum prawd wiary.