Szczątkowe informacje. Nawet w roku obchodów 500-lecia reformacji nie doczekaliśmy się pełnego przewodnika na intersujący nas tu temat. Podpowiedzi musimy szukać w przewodnikach lokalnych (np. „Ewangelicy w Cieszynie”) bądź opisujących odcienie protestantyzmu („Śladami braci czeskich i morawskich po Polsce”), w spacerownikach po cmentarzach, w publikacjach i albumach o olęderskim osadnictwie i ewangelickim budownictwie kościelnym. Pomocne mogą być, dostępne w internecie (także po polsku), publikacje wydane z okazji 500-lecia reformacji w Niemczech i Czechach oraz internetowe portale prowadzone przez lokalne stowarzyszenia i miłośników regionalnej historii. Warto zajrzeć na http://historia.luter2017.pl, gdzie powstaje bank informacji o protestanckich obiektach. Wykaz ok. 180 kościołów, cmentarzy, pomników, szkół i innych miejsc ważnych dla polskiego protestantyzmu znajdziemy w regulaminie pamiątkowej odznaki krajoznawczej PTTK „Szlakiem protestantyzmu w Polsce”.
Ewangelicy I RP. Zacznijmy od śladów reformacji na ziemiach XVI-wiecznej Rzeczpospolitej. Ile osób wie, że w Krakowie jest także tzw. kopiec lutrów, jak potocznie nazywa się kopiec arian w Łuczanowicach na peryferiach Nowej Huty? Niegdyś wieś ta należała do kalwińskiej rodziny Żeleńskich. Był w niej ariański zbór i cmentarz. W 1787 r. Marcjan Żeleński usypał na nim 4-metrowy kopiec zwieńczony 5-metrowym obeliskiem, z urną na szczycie.
Na nietypowy dla polskiej kultury grób piramidalny natkniemy się też w Krynicy koło Krasnegostawu. W I połowie XVI w. zbudował go podkomorzy chełmski Paweł Orzechowski, który jako arianin nie mógł liczyć na pochówek na cmentarzu katolickim. Tzw. grobisko ariańskie ma oryginalną formę. U dołu jest to sześcian o boku 7,35 m, na którym wznosi się 15-metrowy ostrosłup piramidy.