Kontrkultura – ruch, który rozbił stary porządek

Kontrkulturowa istota romantyzmu. „Wyobraźnia przejmuje władzę” – to słynne hasło paryskiego Maja chyba najlepiej oddaje ducha tamtych wydarzeń. Jednocześnie wiadomo, że już wcześniej wyobraźnia przejmowała władzę, można to przecież odnieść i do rewolucji francuskiej, Komuny Paryskiej i Wiosny Ludów, czy wreszcie do dwóch polskich przegranych powstań z XIX w. W trochę już dziś zapomnianej (niesłusznie) książce Marii Janion „Romantyzm, rewolucja, marksizm. Colloquia gdańskie” mamy bardzo sugestywne i dowodne wytłumaczenie związków między romantycznym gestem a realizacją idei ruszenia z posad bryły świata. Jest tam obecny jakże ważny wątek przekroczenia horyzontu zastanych społecznych uwarunkowań i skierowania się ku… wyobraźni właśnie, zarówno w zawartym w książce opisie angielskich doświadczeń Fryderyka Engelsa, jak i w analizie mitu Prometeusza. Książka została opublikowana w 1972 r. i w dużym stopniu stanowi efekt seminaryjnych dyskusji, jakie prof. Janion odbywała ze studentami gdańskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej i Uniwersytetu Gdańskiego. Jest oczywiste, że w centrum tych debat znalazła się problematyka młodzieżowej rewolty, gdyż był to wtedy temat aktualny i modny. Zresztą później będzie kontynuowany, choćby w redagowanej przez prof. Janion i jej uczniów serii publicystyczno-naukowej „Transgresje” czy w opublikowanym w 1981 r. jej eseju o folklorze protestu na przykładzie strajku w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 r. Niewykluczone, że romantyczny charakter kontrkultury narzucał się polskim obserwatorom, takim jak gdańscy studenci, nawet silniej niż ich zachodnim kolegom z racji wciąż żywego w polskiej świadomości – co Maria Janion często w różnych miejscach powtarzała – kodu romantycznego. Po latach w studium „Romantyzm i egzystencja” napisanym wspólnie z Marią Żmigrodzką podkreśli, że kontrkulturowość tkwiła w samej istocie romantyzmu: „Kiedy spojrzymy na bunt romantyków przeciw kulturze, to zauważymy, że (…) romantycy usiłują stworzyć nową kulturę, posługując się kontrkulturami. Tworzą właściwie kontrkulturę przeciwko kulturze panującej, tworzą nową kulturę z kontrkultur, to znaczy czerpią z tych wszystkich kultur, które ich zdaniem nie znalazły odpowiedniego miejsca w kulturze panującej”. Odpowiedź na technokratyzm i mieszczańskość. Trzeba jednak mieć na uwadze specyfikę kontekstu zachodniego, bo to przecież tam kontrkultura jako zjawisko historycznie określone miała swoje narodziny, tam przechodziła swoje kolejne stadia, stając się przy tym – w skali globalnej – wzorcem nowej kultury oporu. Jeśli zatem w tym przypadku mówimy o reakcji romantycznej, to byłaby to przede wszystkim reakcja na tryumf technokratyzmu, ale także na hegemonię tradycji mieszczańskich, obecną również w samym mainstreamie dwudziestowiecznej kultury masowej i odpowiadającym jej modelu społeczeństwa masowego. Przyjrzyjmy się przeto amerykańskim początkom omawianego fenomenu. Jest połowa lat 50. ubiegłego wieku. Amerykanie na potęgę korzystają z gospodarczej prosperity. Nawet niezbyt zamożne dawniej rodziny biorą tanie kredyty, przeprowadzają się z zatłoczonych osiedli do nowo zakupionych domów na przedmieściach. Młodzież szaleje przy nowych rock’n’rollowych przebojach Billa Haleya i Jerry’ego Lee Lewisa, a wkrótce zatraci się w piosenkach nowej gwiazdy – Elvisa Presleya. Wszyscy (no, prawie wszyscy) mają dostęp do telewizji i przekonują się, że nigdy wcześniej czas wolny od pracy nie był tak łatwy w zagospodarowywaniu i nigdy nie było tak dużo taniej rozrywki. Oczywiście to nie rock’n’rollowcy stanowią główny nurt muzyki popularnej, ale wykonawcy uosabiający starą szkołę śpiewania, jak Bing Crosby, Dean Martin czy Frank Sinatra. Podobnie było z kinematografią: w systemie gwiazd liczyli się najbardziej starsi aktorzy, zaś idol młodzieży James Dean był traktowany przez szefów show-biznesu jako ktoś, kto dopiero w przyszłości pokaże, na co go stać. Zresztą jego najsłynniejszy film „Buntownik bez powodu” (1955 r.), podobnie jak „The Wild One” (Dziki) z Marlonem Brando (1953 r.) czy „Skłóceni z życiem” (ostatnia rola Marilyn Monroe, 1961 r.), to na tle całej ówczesnej produkcji raczej wyjątki niż dowody nowego, ekspansywnego trendu. W kinach i na ekranach rozrywkowej telewizji rządził wciąż rasistowski western z kowbojskimi bohaterami, w których tak chętnie wcielał się słynący z konserwatywnych poglądów John Wayne, a także mniej zdolny aktor o podobnych poglądach – Ronald Reagan. Beat Generation. Tymczasem na Wschodnim i Zachodnim Wybrzeżu, w Nowym Jorku i w San Francisco zaczyna się jakiś kompletnie niezrozumiały dla tzw. milczącej większości ferment. Kluby z nowym jazzem granym przez czarnych muzyków zaczynają być oblegane przez białą młodą publiczność, a w galeriach artystycznych recytują swoje radykalnie obrazoburcze wiersze poeci nazywani później kręgiem Beat Generation – Allen Ginsberg (1926–97), Gary Snyder (ur. 1930 r.), Gregory Corso (1930–2001), Jack Kerouac (1922–69), Neal Cassady (1926–68). Ginsberg uważał się za duchowego spadkobiercę twórczości Walta Whitmana (1819–92), piewcy miłości homoseksualnej, prekursora wrażliwości ekologicznej, a zarazem późnego (najważniejsze jego dzieła powstały w II połowie XIX w.) przedstawiciela amerykańskiej literatury romantycznej. Ta fascynacja Ginsberga przyczyni się potem do upowszechnienia poezji Whitmana w środowiskach hipisowskich i wydaje się znakomicie korespondować z estetyką i ideologią kontrkultury. Orientalizm i psychodelia. Bitnicy i ich intelektualna forpoczta w postaci sceny literackiej San Francisco (San Francisco Renaissance) mają też ogromny udział w rozpropagowaniu mody na orientalizm. Snyder i Corso odbywali praktyki duchowe w japońskich i koreańskich klasztorach buddyjskich, Ginsberg regularnie odwiedzał Indie, przecierając szlaki późniejszym hipisom. Do Stanów Zjednoczonych i do krajów zachodniej Europy zaczęli zjeżdżać mistrzowie zen, krisznaiccy guru, tworzyły się coraz liczniejsze wspólnoty wschodnich religii. Można w tym widzieć znamienne powtórzenie orientalizmu romantycznego, którego dowodem powszechnie znanym był „Giaur” Byrona, a mniej znanym predylekcja romantycznej bohemy (z tymże Byronem na czele) do używania opium. Kontrkulturowy orientalizm w dziwnym splocie przenikał się z psychodelią. Osiągnięcie oświecenia (satori) poprzez medytację za-zen rozmaici nauczyciele duchowi porównywali z transgresją osiąganą dzięki halucynogenom. Najbardziej znanym głosicielem tego poglądu był dr Timothy Leary (1920–96), który w 1963 r., po zwolnieniu go ze stanowiska wykładowcy na Uniwersytecie Harvarda postanowił realizować misję propagowania LSD (dietyloamidu kwasu D-lizergowego) jako środka „poszerzającego świadomość”. W wydanej w 1968 r. książce „Polityka ekstazy” tak opisywał stan po zażyciu tej substancji: „Jednym z ekstatycznych horrorów doświadczenia LSD jest nagła konfrontacja z twoim własnym ciałem, wstrząsające wskrzeszenie ciała (…). Twoje ciało jest wszechświatem. Starodawna wiedza gnostyków, hermeneutyków, sufich, tantrycznych guru, joginów, okultystów. To, co na zewnątrz, jest także wewnątrz. Twoje ciało jest zwierciadłem kosmosu. Królestwo niebieskie jest w was. W waszym ciele, ciele, ciele. Wielkie psychodeliczne filozofie Wschodu – Tantra, Kundalini joga – postrzegają ciało jako świątynię, nasienie, architektonicznie prześwietny relikwiarz wszelkiego stworzenia”. Leary twierdził przy tym, że LSD rzeczywiście wywołuje stany mistyczne i – generalnie – takie, które porównać można z silnym przeżyciem religijnym. Wybór egzotycznej religii łączył się zazwyczaj z radykalnym odrzuceniem macierzystej tradycji religijnej. Podobnie – stosowanie i apoteoza halucynogenów wiązały się bardzo często z podkreślaniem złych mocy alkoholu, substancji stale przecież obecnej w kulturze Zachodu. Dobrą ilustracją takiego podejścia mogą być pierwsze książki Carlosa Castanedy (1925–98), zwłaszcza wydane w 1968 r. „Nauki Don Juana”, gdzie naturalne psychodeliki (pejotl, datura) stają się wehikułami w podróży po świecie duchów i ważnym elementem szamańskiego wtajemniczenia. Pomijając znane kontrowersje wokół autora, który jako antropolog dopuścił się mistyfikacji (m.in. wymyślił głównego informatora badań terenowych), warto podkreślić, że jednocześnie wpisał się on bardzo wyraźnie w kontrkulturowy nurt poszukiwań duchowych bazujący na religijnej i parareligijnej egzotyce. Figura ludu i kultur pierwotnych. Odrzucenie „swojego” i wybór „cudzego” to ważna cecha postawy i poetyki romantycznej, chętnie stosującej tzw. chwyt defamiliaryzacyjny (uniezwyklający). Oto swoje staje się nagle obce, zaś obce staje się swoim. Owa obcość nie musi być zawsze przymiotem odległej geograficznie egzotyki, bo może odnosić się choćby do pierwotności własnej kultury czy zapomnianych, a niegdyś kultywowanych tradycji. W ten sposób Mickiewicz w „Dziadach. Części II” potraktował magiczny obrzęd wywoływania duchów, o czym świadczy nie tylko właściwa treść dramatu, ale i poprzedzający ją odautorski komentarz etnograficzny. W romantycznym imaginarium kultura ludu była skarbcem dawności, jak rozumieli to prekursorzy etnografii – preromantyczny jeszcze James Macpherson (1736–96, skądinąd autor największej w dziejach mistyfikacji literackiej, czyli rzekomo odnalezionego średniowiecznego rękopisu „Pieśni Osjana”) i romantyczny Johann Gottfried Herder (1744–1803). To lud właśnie miał przechowywać pierwotną tożsamość kulturową, która potem uległa deformacji i degradacji w toku postępów technicznej cywilizacji, filozoficznego i politycznego racjonalizmu, a na koniec mieszczańskiego pragmatyzmu. Dwudziestowieczna kontrkultura niekoniecznie była zainteresowana mitologizowaniem ludu, chyba że jego nową formą miałaby być rewolucyjna frazeologia aktywistów paryskiego Maja ujmujących się za robotnikami, by „byli realistami i żądali niemożliwego”, czy autorów manifestów niemieckiej Kommune 1, głoszących konieczność przeprowadzenia „wielopłaszczyznowej rewolucji kulturalnej” w imię marginalizowanych dotąd grup społecznych. Wszelako, jeśli już stosować takie porównanie, to generalnie w wyobraźni kontrkulturowej miejsce romantycznego ludu zajęły tzw. kultury pierwotne, zwłaszcza plemienne kultury indiańskie i afrykańskie. Ten wątek odsyła do nie zawsze świadomie wybieranej, ale obecnej w rozmaitych tekstach współtwórców kontrkultury, inspiracji koncepcjami patrona preromantyzmu Jana Jakuba Rousseau (1712–78), który wykreował figurę dobrego dzikusa, ale ponadto doradzał swoim kolegom encyklopedystom, by w celu dotarcia do natury ludzkiej odwiedzali dzikie krainy. Warto zauważyć, że Rousseau, podobnie jak inny historyczny bohater kontrkultury William Blake (1757–1827) czy działający już w XX w. prekursor teatru alternatywnego Antonin Artaud (1896–1948) mieli status burzycieli, heretyków, a w przypadku Blake’a i Artauda także szaleńców, co z perspektywy kontestacyjnej było oczywistym walorem. Postawa rebeliancka. Motyw szaleństwa był kluczowy dla tzw. frenezji romantycznej, czyli skłonności do epatowania scenami drastycznymi, tudzież uwznioślania rozmaitych odstępstw od normy. Dobry zbójca Schillera, porywczy Giaur Byrona, nawiedzony naukowiec Wiktor Frankenstein Mary Shelley czy szalony mnich Medard E.T.A. Hoffmanna – wszyscy oni stawiali się w ostrej opozycji do zdrowego rozsądku, umiaru i powściągliwości, czyli podstawowych elementów etosu mieszczańskiego. Dokładnie to samo znajdziemy w charakterystyce rebelianckiego, awangardowego rocka drugiej połowy lat 60. „White Rabbit” Jefferson Airplane, „Sympathy For The Devil” Rolling Stonesów, „The E