Po udostępnieniu podstawowych dokumentów z postsowieckiego zasobu archiwalnego nasza wiedza o katyńskim ludobójstwie jest niemal pełna. Wiemy kto, kiedy, jak. Ale pytanie dlaczego pozostaje bez odpowiedzi. Zdani jesteśmy na hipotezy, spekulacje.
Najprawdopodobniej w początkach 1940 r. w najwyższym kierownictwie sowieckim zaczął dojrzewać zamiar „generalnego rozwiązania” sprawy polskich jeńców wojennych z trzech obozów specjalnych – w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. O dyskusjach temu towarzyszących z braku materiałów źródłowych niewiele da się powiedzieć poza tym, iż z całą pewnością proponowane rozwiązania nie miały wówczas jeszcze charakteru ludobójstwa. Jak wskazuje jeden z zachowanych dokumentów, meldunek naczelnika oddziału specjalnego w obozie ostaszkowskim Grigorija Korytowa, w lutym 1940 r. podjęto decyzję o skierowaniu jeńców polskich do dalekowschodnich obozów pracy przymusowej. Pod koniec miesiąca w stosunku do pierwszych 600 już zapadły wyroki. Decyzją kolegium wszyscy oni zostali skierowani do pracy przymusowej w obozach systemu Gułag na Kamczatce, na okres trzech, pięciu bądź ośmiu lat.
Dalsze hurtowe rozpatrywanie „wniosków oskarżenia” zostało nagle wstrzymane przez komisarza ludowego spraw wewnętrznych Ławrientija Berię, a wyroki sprzed zaledwie kilku dni unieważniono. Sprawa dalszego losu polskich jeńców wojennych znalazła się w porządku obrad Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. Podstawą jej rozpatrywania miała być znana notatka Berii, wręczona Józefowi Stalinowi zaledwie kilka godzin przed posiedzeniem.
Unieważnienie wydanych już przez kolegium sześciuset wyroków na polskich jeńców wojennych, jak też przygotowana w trybie supernagłym nowa propozycja co do ich losu wskazują z dużym stopniem prawdopodobieństwa, iż to Stalin wpłynął na zmianę obowiązujących jeszcze kilkanaście godzin wcześniej ustaleń.