Prawdziwym zwycięzcą wojny był Józef Stalin. Sukces osiągnął kosztem 27 mln zabitych rodaków. Pobił Niemcy, podporządkował sobie Europę Środkowo-Wschodnią. Krajów, które mogły się czuć przegrane, było więcej. Podobnie z nacjami – Żydzi patrzyli na II wojnę jako na unicestwienie prawie całego narodu. Perspektywa Białorusinów to doświadczenie krwawych pacyfikacji tysięcy wsi – czy czuli się wygranymi ci, którzy wrócili do zgliszcz wymordowanych wiosek? Bilans Ukraińców zażarcie walczących o swoją samostijną jest dramatyczny.
Polskie społeczeństwo ma swoją pamięć wojny. Nadal jest to pamięć przegranych, mimo fetowania zwycięstwa każdego 9 maja między 1945 a 1990 r. Narzuconemu przez władzę świętu brakowało autentyczności, bo wynik wojny był inny niż spodziewany przez większość Polaków. Odpowiedź na pytanie, czy mieli prawo czuć się najbardziej przegranymi, można wydać dopiero po zestawieniu strat w ludziach, majątku, ubytków czy zysków terytorialnych oraz konsekwencji politycznych. Składowe te należy widzieć w kontekście długotrwałości wysiłku wojennego i tego, co najprościej można określić mianem zaangażowania w walkę z III Rzeszą.
Zacznijmy od polityki. Polska przystąpiła do wojny, broniąc nie tylko swojej suwerenności, ale i zasad europejskiego ładu. Wojnę prowadziła wbrew swoim skromnym możliwościom od pierwszego do ostatniego dnia zmagań. Społeczeństwo nie podjęło masowej kolaboracji, piętnując zdrajców i mobilizując się do oporu. Ukształtowane w konspiracji państwo podziemne zorganizowało prawie 350-tysięczną armię, która walczyła na różne sposoby z Niemcami, a w 1944 r. wywołała w skrajnie niesprzyjających warunkach powstanie w Warszawie. W tym samym czasie na frontach Europy walczyło blisko 200 tys. żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych.