93. Czy dziś trzeba rozliczać za komunistyczną przeszłość?

Miliony Polaków żyjących w PRL przeszło przez służbę wojskową, złożyło przysięgę, było awansowanych. I Lech Wałęsa, i bracia Kaczyńscy. Salutowali przełożonym, także tym, którym dzisiaj chce się odebrać stopnie generalskie. Miliony Polaków było aktywnych w PRL, więc można powiedzieć, że budowało czy wzmacniało komunizm, przynajmniej jakoś z nim współżyło. Dotyczyło to znakomitej większości, która szukała jakiegoś sposobu na trwanie, na polepszanie swojego losu. Tak więc, może poza chwalebnymi i bohaterskimi wyjątkami, komunistyczną przeszłość mają – można powiedzieć – miliony Polaków, a już zwłaszcza ci, którzy przynależeli do koncesjonowanych partii i stronnictw politycznych. I często tej swojej przeszłości się nie wstydzą, uważając, że w ramach realiów i przymuszeń geopolitycznych dobrze służyli tamtej Polsce, a innej przecież nie było.

Jako że nie było innej Polski, obywatele PRL, chcąc nie chcąc, znajdowali się w jej systemie, podlegali jej prawom, jej służbom, instytucjom, urzędom, szkolnictwu, wszędzie, gdzie – w różnych okresach w różnej skali, z różną intensywnością – omnipotencja reżimu, jego siła i ideologie były obecne. Wymuszało to życie wedle zasady „między”. Między oportunizmem i konformizmem w życiu publicznym a heroizmem w życiu rodzinnym i kumplowskim. Między robieniem kariery a emigracją wewnętrzną. Między oporem a przyzwoleniem. Między buntem a strachem. Tę przeszłość z takich też dychotomii trzeba rozliczyć, choć – jak się okazało po 1989 r. – nie należą one tylko do peerelowskich czasów. Owo rozliczenie nie da się w żaden sposób ująć w paragrafy, to wyzwanie raczej dla kultury niż prokuratury.

Polska historia wielokrotnie znajdowała się w podobnych kłopotach rozliczeniowych, przypomnijmy choćby budowę II Rzeczpospolitej, składanie jej z „trzech zaborczych połówek”.