Wydarzenia historyczne oczami Niemców i Polaków

Kto dzisiaj, poza historykami, nauczycielami i miłośnikami historii, pamięta o bitwie pod Legnicą z 1241 r.? Przestała budzić emocje i w drugiej połowie XX w. znikła z krajobrazu miejsc pamięci. A przecież był okres, w którym chętnie ją przywoływano jako przykład chwały polskiego albo niemieckiego oręża, choć wiemy dziś, że strategicznie nie miała ona większego znaczenia. Fakt, że Polska była w połowie XIII w. rozbita na dzielnice, że pod wodzą śląskiego Piasta Henryka II Pobożnego walczyło rycerstwo śląskie oraz mało- i wielkopolskie, a Niemcami byli głównie przedstawiciele zakonów: templariuszy i joannitów (wątpliwe czy także krzyżaków), wzbudza małe zainteresowanie. Wprawdzie „my – chrześcijanie” przegraliśmy, ale obroniliśmy Europę przed „barbarzyńskim najazdem innowierców”. Taka interpretacja wytrzymała do początku XIX w., kiedy Prusacy nad nieodległą Kaczawą w 1813 r. pobili wojska napoleońskie. Od tego czasu zaczęła się narodowa konkurencja w zawłaszczaniu bitwy pod Legnicą dla polskiej lub niemieckiej narodowej chwały: Polacy wpasowywali ją w mit swojego przedmurza – antemurale christianitatis, a Niemcy swojego – w ideologię Bollwerku, obrony przed „wschodnią nawałą”. Przez krótki okres Legnica należała też do tych, nielicznych, miejsc pamięci, które stanowiły kapitał wspólnej opowieści o „polsko-niemieckiej”, solidarnej obronie przed najazdem Mongołów. Po raz pierwszy, na krótko, gdy narodowi socjaliści w Niemczech i rządy pułkowników w Polsce w połowie lat 30. szukali sąsiedzkiego zbliżenia. I ponownie, na początku lat 90., gdy III Rzeczpospolita i zjednoczone Niemcy realizowały pojednanie poprzez odnoszenie się do pozytywnych wspólnych symboli z przeszłości polsko-niemieckiej. Dziś pole bitwy ma małe muzeum i – dla wtajemniczonych – jest symbolicznym miejscem pamięci, wypisanym w 1990 r. na warszawskim Grobie Nieznanego Żołnierza, jako jedno z najstarszych miejsc chwały i ofiary oręża polskiego. I kto wie, czy w jakiejś bliższej lub dalszej przyszłości bitwa pod Legnicą znów nie ożywi pamięci? W końcu żyjemy w czasie największej wędrówki („obcych”) ludów do i przez Europę od czasu zakończenia II wojny światowej, a od tego faktu już tylko krok, by uczynić Legnicę symbolem „strachu” i „obrony” przed barbarzyńskimi, innowierczymi uchodźcami. Co (nie) pamiętają miejsca pamięci? Miejsca pamięci służyły i służą wzmocnieniu własnej tożsamości oraz podkreśleniu niezależności i odrębności w zewnętrznym postrzeganiu. Konkurowali ze sobą np. Hiszpanie i Portugalczycy, Brytyjczycy (Anglicy) i Francuzi, Niemcy i Francuzi, Grecy i Bułgarzy, Chorwaci i Serbowie czy Włosi i Austriacy. Polsko-niemiecka różnica wobec innych sąsiedzkich wspólnot polega na tym, że nasza bilateralność jest szczególnie mocno asymetryczna i naznaczona tragicznymi doświadczeniami II wojny światowej, czyli pamięć o nich należy jeszcze do ostatniego ogniwa w łańcuchu żywych, emocjonalnych wspomnień przekazywanych przez pokolenie świadków i ofiar swoim dzieciom i wnukom. Spośród ponad 200 miejsc pamięci kształtujących przez pokolenia wyobrażenia Polaków i Niemców o sobie samych i o sąsiadach w dwujęzycznym projekcie „Polskoniemieckie miejsca pamięci” wybraliśmy 99, które miały bądź nadal mają prawdopodobnie największy wpływ na wzajemne postrzeganie. Okazało się, że mniej więcej połowa tych obopólnych wyobrażeń odnosi się do doświadczeń XX w., a z nich również połowa ma związek z II wojną światową. Pozostałe, choć – jak bitwa pod Legnicą – istniały w naszej świadomości od wieków, ukształtowane jednak zostały w długim procesie nation building – tworzenia się nowoczesnych narodów od końca XVIII w. Zdarzeń, które dzielą, dostarcza szkolna wiedza podręcznikowa. Chodzi o rozbiory Rzeczpospolitej, w których aktywny udział brały Prusy, oraz o okupacje: tę XIX-wieczną, prusko-niemiecką, osadzoną głęboko w pamięci kulturowej Polaków jako dzieło Prus i Rzeszy Niemieckiej (od 1871 r.), spadkobierców agresji Zakonu Krzyżackiego; tę zapomnianą – z okresu I wojny światowej; oraz tę najtragiczniej i najbardziej emocjonalnie przeżywaną, a przez to i pamiętaną, czyli okres II wojny światowej. Dla Niemców Polska z perspektywy rozbiorów i okupacji – czyli kluczowych pojęć dla rozumienia współczesnej polskiej historii – prawie nie istnieje (poza powstaniem warszawskim, które powoli staje się najbardziej rozpoznawalnym wydarzeniem z doświadczeń wojennych Polaków), a przynajmniej jest niezrozumiała. Fakt tkwi nie tylko w prostej niewiedzy, lecz również w semantyce: znaczeniu i interpretacji kluczowych pojęć. Otóż „rozbiór” po niemiecku znaczy dosłownie „podział” i automatycznie prawie kojarzy się z pokojowym podziałem Niemiec na cztery strefy zajęte przez aliantów w latach 1945–49. Te z kolei są jeszcze dla wielu żyjących Niemców żywym doświadczeniem okupacji, bo z punktu widzenia prawnego Besatzungszonen to nic innego, jak właśnie alianckie strefy okupacyjne. Gdyby bardziej zagłębić się w zmagazynowaną, szkolną wiedzę, okupacja mogłaby się kojarzyć jeszcze z inwazją napoleońską 1806–13, która szczęśliwie zakończyła się tzw. wojnami wyzwoleńczymi. Jak takie doświadczenie ma się do unicestwienia państwowości polskiej na ponad sto lat i do dramatu walki o życie i przetrwanie podczas niemieckiej okupacji Polski 1939–45? Byłoby dużym uproszczeniem, gdybyśmy wzajemne postrzeganie kojarzyli jednak tylko z XIX- i XX-wieczną epoką nacjonalizmów i skrajności. Przecież źródła takich określeń produkujących negatywne stereotypy, jak „parcie na wschód”, „siedzieć jak na niemieckim kazaniu” (co jest oryginałem zastąpionym później przymiotnikiem „tureckim”) czy „polski bałagan”, są znacznie starsze. A jednak to w epoce zwanej pomostem ku nowoczesności (Sattelzeit) zaistniały przełomowe wydarzenia, które dały początek dzisiaj jeszcze funkcjonującym miejscom pamięci. Ich trwałość wyniknęła stąd, że stały się mitami fundacyjnymi nowoczesnego narodu polskiego i niemieckiego. Reinhard Koselleck sytuuje czas przełomu na lata 1750–1850. Co się wówczas zdarzyło? Po pierwsze, dochodzi w ciągu dekady na przełomie XVIII i XIX w. do zniknięcia dwóch wielkich podmiotów politycznych, państw pod nazwą Heilges Römisches Reich Deutscher Nation, zwanego w skrócie Rzeszą Niemiecką (1806 r.), oraz Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1795 r.). Spektakularność tych wydarzeń polegała na tym, że w wyniku napoleońskiej inwazji, którą na różnych frontach wspierali tłumnie polscy ochotnicy, walcząc „za wolność naszą i waszą”, przestała wprawdzie istnieć Rzesza, ale nadal funkcjonowały silne, niezależne kraje niemieckie, z których Prusy wzięły udział w inwazji na Rzeczpospolitą. Ta z kolei straciła niepodległość na ponad wiek, w którym rozbite kraje niemieckie zbudowały silne, zjednoczone Niemcy, w części na terytoriach niegdyś polskich. Nic dziwnego, że w takiej sytuacji Polacy i Niemcy tylko epizodycznie mogli być razem. Złotym okresem, na który w sprzyjających okolicznościach powoływały się generacje pojednania, mógł być jedynie czas, gdy łączył nas wspólny interes walki o wolność i demokrację, lata 1831–48. Podczas wiecu wolnościowego u podnóża zamku Hambach polscy powstańcy listopadowi stali się symbolem dla niemieckich demokratów. Richard Wagner napisał na tę cześć, na podstawie polskich pieśni patriotycznych, uwerturę „Polonia”, symbolem manifestacji stał się miedzioryt z 1832 r.… jednak bez flagi polskiej, która autentycznie powiewała wśród demonstrantów. Dopiero wschodnioniemiecki malarz Hans Mocznay w „Uroczystościach na zamku w Hambach” domalował ją w 1977 r., oddając w ten sposób autentyzm chwili sprzed 175 lat. I ta właśnie wersja weszła na trwałe do podręczników szkolnych. Koniec zachwytów nad Polakami nastąpił po ok. 20 latach. Jeszcze podczas Wiosny Ludów badeńscy powstańcy wzywali na pomoc szermierza wolności Ludwika Mierosławskiego, a pochodzący z Nidzicy wybitny historyk Ferdynand Gregorovius składał hołd Polakom dziełem „Idea polskości”. Od 1848 r. dewizą stały się słowa Wilhelma Jordana, podczas jego wystąpienia w Parlamencie Frankfurckim, nawołujące do egoizmu narodowego. Jednoczące się Niemcy przejęły jako jedną z racji stanu pruską strategię negatywnej polityki wobec Polaków. A Polacy w konstrukcji swojej nowoczesnej tożsamości usytuowali Niemcy jako pierwszego wroga i największe zagrożenie cywilizacyjne. Tragiczny wiek XX – Niemcy Polskę i Niemcy różni aktualna funkcja przeszłości i pamięci w społeczeństwie. O ile w Niemczech, w społeczeństwie mocno zindywidualizowanym, Polska zajmuje dalekie miejsce w zainteresowaniach społecznych, o tyle w Polsce Niemcy mają ciągle znaczenie tożsamowościowotwórcze, odgrywają istotną rolę w kreowaniu postaw i bywają elementem walki politycznej. Zwracamy szczególną uwagę na rozgraniczenie między mitem a zdarzeniem historycznym w postrzeganiu przeszłości, bo odnajdujemy tu początek rozchodzenia się polskiej i niemieckiej recepcji II wojny światowej. W niemieckim pamiętaniu okresu narodowego socjalizmu Jörn Rüsen zauważa trzy zjawiska: przemilczanie i eksterytorializacja, dystans moralny oraz uhistorycznienie i przyswojenie. W 2018 r. wszystkie trzy w dalszym ciągu wydają się obecne. Siła fundacyjnego przemilczania własnych narodowych zbrodni (1945–68) dla tworzenia się nowej zachodnioniemieckiej tożsamości stworzyła przeciwreakcję pokolenia ’68 i falę moralizmu, w której niemiecką tradycję zastąpiono uniwersalnymi normami humanistycznymi. Odgrodzenie od „pokolenia zbrodniarzy” stworzyło mieszankę z jednej strony negatywnego zintegrowania, a z drugiej swoistego wykluczenia nazizmu z niemieckiej historii i skoncentrowania się wyłącznie na ofiarach. Kategoria Innego – zbrodniarza albo najczęściej nazisty – jako „nienaszego” sprawcy weszła tak silnie do świadomości historycznej, że prawie nikt nie zareagował w 2013 r. na powielającą ten schemat konstrukcję bohaterów w popularnym filmie „Nasze matki, nasi ojcowie”. Poza piątką bohaterów (w domyśle tytułowych matek i ojców) znalazła się postać oficera gestapo Dorna. Podczas gdy cała piątka uwikłana w okrucieństwo wojny, mimo różnych, dynamicznie zmieniających się postaw, może budzić naszą sympatię, Dorn jest ucieleśnieniem okrutnego, bezwzględnego gestapowca. To nie oni, młodzi ludzie (=Niemcy), ponoszą odpowiedzialność za zbrodnie. Oni ulegają bezwzględnej machinie wojennej, są jej ofiarami. Tylko Dorn uosabia zło. Ani jednak on, ani żona niemieckiego żołnierza, która zajęła mieszkanie po wymordowanej rodzinie żydowskiej, nie mieszczą się w konwencji „naszych matek i ojców”. Taka konstrukcja powoduje, że prawdziwe zło zostaje przypisane „innym” Niemcom, najczęściej definiowanym jako naziści. Trzeba więc ich nazwać, napiętnować, aby na tym tle móc pozytywnie zdefiniować własną wspólnotę – to fraza, która w różnych wariantach mogłaby odzwierciedlać sens rozważań Norberta Eliasa. „Brudne znaczenie” nadaje się marginalnej grupie własnego społeczeństwa, aby większość móc zdefiniować pozytywnie. Milczące przyjęcie takiej konstrukcji przez ogromną większość 10-milionowej niemieckiej publiczności filmowego hitu zdaje się odpowiadać horyzontowi oczekiwań w interpretacji wojny. Stworzenie psychologicznego dystansu wobec własnych, niemieckich zbrodni w czasie II wojny światowej dało asumpt do nowej polityki historycznej. W połowie lat 80., ponad 40 lat po zakończeniu II wojny światowej, powoli powstawały ramy nowatorskiej kultury pamięci. Jej osnową były nie bohaterskie wydarzenia i szlachetne postaci z przeszłości, lecz konfrontacja z najciemniejszymi stronami własnej historii: narodowym socjalizmem i zbrodniami Holokaustu. Inicjacyjne wydarzenie dla tego procesu, uklęknięcie kanclerza Willy’ego Brandta pod pomnikiem Bohaterów Getta Warszawskiego w grudniu 1970 r., nadało nowej formie kultury pamięci sens symboliczny. Wraz z nim kultura pamięci stała się niemieckim miejscem pamięci. Jak głęboko tkwi ona w tożsamościowej konstrukcji dzisiejszych mieszkańców Niemiec, wskazał ostatnio jeden z najpopularniejszych współcześnie niemieckich pisarzy, publicysta tygodnika „Der Spiegel”, Navid Kermani. Urodził się w 1967 r. w Siegen jako syn irańskich uchodźców. Dziś pisze po niemiecku i czuje się niemieckim pisarzem nie z powodu dobrobytu czy tzw. tradycyjnych wartości niemieckiej kultury, lecz dlatego, że jest dumny z niemieckiej kultury pamięci, którą nazywa „specyficznie niemieckim osiągnięciem”. Gest Brandta jest dla niego „aktem wstydu” za własne zbrodnie, hołdem dla ofiar, który „nie ma precedensu w innych krajach na świecie”. Kermani nie pamięta okresu przemilczania zbrodni i prawdopodobnie nie wie o liście biskupów polskich z 1965 r., ze słynną formułą „przebaczamy i prosimy o przebaczenie”. Sam jest wytworem tej kultury pamięci, która jemu, potomkowi uchodźców, pozwala być jednocześnie jej piewcą, mniej krytycznym niż wielu niemieckich historyków, pisarzy czy publicystów, trwale, od pokoleń zakorzenionych w niemieckiej kulturze. Będąc kiedyś Innym, sam obecnie odnajduje swojskość w niemieckiej kulturze pamięci, tracąc zdolność rozumienia Inności w kulturach sąsiadujących z Niemcami. Nie jest wykluczone, że dla młodego pokolenia przełomu XX i XXI w. przekaz kultury pamięci ukształtowanej w latach 80. i 90. wcale nie będzie tak oczywisty. Symptomem zmiany jest nie tylko mocno preferowana w polityce rządu „pamięć po komunizmie”, której wyrazem są dziesiątki nowych muzeów, lecz również pojawienie się silnej narodowo-konserwatywnej reprezentacji politycznej, która „dumę Niemców” definiuje właśnie w opozycji do tradycyjnych wartości kultury pamięci. Ponadto od lat 60. XX w. zaczęło się kształtować w Niemczech społeczeństwo napływowe. Według statystyk jeszcze przed falą uchodźczą w 2015 r. 20 proc. ludności Niemiec posiadało migracyjne tło kulturowe. W efekcie w szkołach niemieckich w większości klas (powoli również we wschodnich krajach związkowych) rodzice i dziadkowie ponad połowy uczniów są imigrantami, których przodkowie przybyli do Niemiec po 1945 r. To stwarza dystans nie tylko do wydarzeń 1939–45, lecz wręcz obiektywnie wymusza uniwersalizację w przerabianiu niemieckiego stosunku do Holokaustu i II wojny światowej. Czy jest w tej uniwersalnej i zindywidualizowanej jednocześnie przestrzeni miejsce na odniesienie do innych narodowych interpretacji? Tragiczny wiek XX – Polska W Polsce (do 1989 r.) nie było wystarczającego miejsca ani na debatę publiczną, ani (również po 1989 r.) na budowanie odpowiedniego dystansu do własnej historii. Tragiczne zdarzenia wojny i okupacji, które realnie pochłonęły ponad 5,5 mln ofiar obywateli państwa polskiego, stały się natychmiast kanwą legitymizacji nowej, komunistycznej władzy w Polsce i ze sfery zdarzeń historycznych przeszły w sferę politycznego mitu założycielskiego, którego osią stała się bohaterska walka i wiktymizacja własnego losu. Polska formuła martyrologicznej opowieści o własnej przeszłości nie była dziełem komunistów. Miała silnie zakorzenione źródła nie w doświadczeniu II wojny światowej, lecz w początkach XIX w. Sięgają one – o czym wspomnieliśmy – epoki romantyzmu, rozpadu państwowości polskiej i walki o niepodległość w zbrojnych powstaniach. Brak struktur niepodległego państwa i zbrojna walka o odzyskanie niepodległości spowodowały, że wszyscy polscy romantycy nawiązywali do tego tematu. Mimo że stosunkowo szybko powstały zastępcze struktury polskiej państwowości na emigracji (głównie w Paryżu, ale też w Londynie i Brukseli), narodowi poeci (Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid, Zygmunt Krasiński) stawali się głosem ludu. Ich wizje przenikały z języka literatury i kultury do polityki i oddziaływały nie tylko na wyobraźnię, ale także na praktykę działalności politycznej. Z tego powodu polski romantyzm rozumiemy nie tylko jako historyczną kategorię literackiej epoki, lecz jako zrytualizowany przekaz pamięci kulturowej. Poprzez społeczną obecność tworzył on jeszcze „za życia” symboliczną ikonosferę, w której opisywano i definiowano nowoczesną narodową tożsamość. Siła ukształtowanego wówczas kodu tożsamościowego polegała na tym, że wysoka jakość literatury i inicjacyjna siła narodzin mitu (rozbiory, ofiary powstań narodowych) spotkały się z brakiem alternatywnej narracji (brak silnych struktur społecznych) i oczekiwaniami elit społecznych. W szczególną formę polskiego romantyzmu rozwinął się mesjanizm, który przedstawiał Polskę jako męczennicę – Chrystusa narodów. Był próbą poprzez związek z religią nadania sakralnego sensu poniesionym ofiarom i cierpieniom. Martyrologicznie rozumiana pamięć była bardzo mocno zakorzeniona w społeczeństwie polskim i z różnym nasileniem (np. szczególnie w latach 60.) obecna była publicznie. Jej najnowsza eksplozja nastąpiła po 10 kwietnia 2010 r., po katastrofie samolotu prezydenckiego, na pokładzie którego w drodze na uroczystości żałobne z okazji 70. rocznicy zamordowania przez Sowietów polskich jeńców wojennych w Katyniu zginęło 96 czołowych polskich osobistości politycznych, w tym prezydent Lech Kaczyński z małżonką. Związ