Handel i produkcja

Olbrzymie terytorium, różne strefy klimatyczne, odmienne warunki naturalne powodowały, że do końca istnienia nie udało się stworzyć w państwie polsko-litewskim jednolitego rynku wewnętrznego.

Muzeum Okręgowe w Toruniu Zboże nie płaci, obraz z II połowy XVII w.

Cztery rejony. Międzywojenny polski historyk Roman Rybarski wydzielił w XVI-wiecznej Rzeczpospolitej cztery regiony gospodarcze: 1/ rejon zbożowy (północno-zachodnia część państwa), 2/ rejon leśny (głównie Wielkie Księstwo Litewskie), 3/ rejon bydła rogatego (ziemie między Prypecią a Dniestrem, czyli Wołyń, Ruś i Podole), 4/ rejon górniczy (część woj. sieradzkiego, woj. krakowskie i tereny podkarpackie w woj. ruskim). Jego zdaniem, między tak nazwanymi rejonami znajdowały się „mniej lub więcej szerokie pasy, których fizjognomia gospodarcza ma charakter przejściowy, które niejako wahają się między jednym a drugim typem”. Dodajmy, idące niejako w poprzek powyższej klasyfikacji miasta z ich specyficznym typem gospodarki.

Rejon zbożowy

Rynek wiślany. Żyto i pszenica stały się u progu epoki nowożytnej głównym bogactwem rdzennych ziem polskich. Sprzyjały temu warunki naturalne; w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i Pomorzu Gdańskim grunty orne zajmowały ponad 20 proc. powierzchni, podczas gdy na ziemiach ruskich należących do Korony – 8,5 proc., a w Wielkim Księstwie Litewskim tylko 6,3 proc.

Wywóz polskiego zboża do Gdańska rósł od początku XV w. Po przyłączeniu do państwa Jagiellonów Prus Królewskich mógł się rozwijać bez poważniejszych przeszkód natury prawnej. Monopol Torunia na pośrednictwo był systematycznie ograniczany, aż w 1537 r. król zniósł toruńskie prawo składu na zboże. W końcu XV w. wywóz polskiego zboża przez Gdańsk osiągnął wielkość ponad 20 tys. łasztów (1 łaszt – ok. 3600 l zboża; w łasztach mierzono też tonaż statków). Najwięcej zboża gdańszczanie kupowali na żyznych Żuławach i Pomorzu Nadwiślańskim, ale zasięg tego handlu aż do końca XVI w. poszerzał się. W 1537 r. do komory celnej we Włocławku docierało prawie wyłącznie zboże z Mazowsza (81,3 proc.