Upadek I Rzeczpospolitej

Najprościej jest spisać faktografię dotyczącą Polski XVIII w. – i po sprawie: drogę w historyczną przepaść mamy jak na dłoni. A jednak nic nie jest tu tak podręcznikowo jednoznaczne.

Ullstein Bild Elekcja Stanisława Leszczyńskiego, Lasa, na polach warszawskiej Woli w 1704 r., miedzioryt z epoki.

Klęski XVIII w.

Panowanie Wettinów: od Sasa do Lasa, uścisk Rosji. Wychodząc poza podręcznikową chronologię, należy wskazać na cztery ważne dla losów Rzeczpospolitej wydarzenia w XVIII w. Pierwszym jest 60-letnie panowanie saskich Wettinów.

Bezkrólewie po śmierci Jana III Sobieskiego (1696 r.) ujawniło wiele patologii w życiu państwa. Sejm konwokacyjny zerwano. Stronnictwa poszczególnych kandydatów prześcigały się w kupowaniu zwolenników; w jednym roku rozdano prawie 8 mln talarów, przy czym żadna z kandydatur nie zyskała przewagi. W tej sytuacji mistrzem gry okazał się elektor saski. Nie mając własnego stronnictwa, w odpowiednim momencie rzucił na scenę wypłacone od ręki 3 mln.

Rzeczpospolita i Saksonia, połączone unią personalną, były jednakże krajami o diametralnie różnych systemach. August II, przyzwyczajony do rządów absolutnych, zaczął zmierzać do umocnienia władzy królewskiej i zapewnienia Wettinom dłuższego zasiadania na tronie RP. Stąd decyzja o sojuszu z carem Piotrem i koalicji antyszwedzkiej. Wojna szybko jednak przyniosła same rozczarowania. Po serii klęsk wojsk koronnych i saskich Szwedzi wymusili na szlachcie detronizację Wettina i doprowadzili do koronacji Stanisława Leszczyńskiego. Na scenę powrócił jednak najbardziej niedoceniany w tej rozgrywce Piotr I. Niechciana wojna przerodziła się w wojnę domową między stronnikami Sasa i Lasa. August II uzyskał wsparcie Piotra I za cenę traktatu uzależniającego Rzeczpospolitą od Rosji.

Panowanie Wettinów: sejm niemy, przymierze czarnych orłów. Z uścisku tego August II próbował się wyrwać, prowadząc misterne gry dyplomatyczne. Jednak Piotr I, świadomie przenosząc ciężar rosyjskiej polityki nad Bałtyk, rozumiał dobrze, jak istotne jest skuteczne uzależnienie od siebie Rzeczpospolitej; dlatego zignorował składane już wówczas pruskie propozycje rozbiorowe.