Wolter i Diderot. Oświecona modernizacja
Myśliciele doby oświecenia na ogół ignorowali problematykę odrębności etnicznych, byli przekonani, że przewodni nurt kultury ma charakter uniwersalny. Prowincjonalne różnice zdawały się być częścią feudalnej Europy wrogiej postępowi; należy zatem unowocześnić i ujednolicić prawa i rządzić zgodnie ze wskazaniami rozumu. Voltaire (Wolter, 1694–1778) czy Denis Diderot (1713–84) dobrze czuli się w atmosferze intelektualnego kosmopolityzmu, gdzie ich rodzimy francuski awansował do rangi nowej łaciny. Do monarchii Burbonów odnosili się z niechęcią, dostrzegając na co dzień klerykalizm, utrzymywanie praw i sposobów rządzenia rodem ze znienawidzonego przez siebie średniowiecza oraz hamowanie oświaty i wolnej myśli przez cenzurę. Równocześnie dopuszczali, że impuls modernizacyjny może dać oświecony, rozumny prawodawca, choćby był władcą absolutnym – jak np. Fryderyk II w Prusach lub Katarzyna II w Rosji.
Herder. Zwrot ku duchowi i ludowi
Początek zwrotu ku rodzimym kulturom ludowym, dawnym tradycjom, lokalnym językom i obyczajom, a zwłaszcza ku przeciwstawianiu kategorii rozumu kategorii ducha, który kojarzy się nam od czasów szkolnych z romantyzmem (vide ballada „Romantyczność” Mickiewicza), jest wiązany, chwilami trochę przesadnie, z osobą Johanna Gottfrieda Herdera (1744–1803). Ten myśliciel, pisarz, a także pastor protestancki, urodzony w Morągu (Mohringen) w ówczesnych Prusach, był jednak dzieckiem oświecenia. Ideę postępu ludzkości przyjmował jako własną, tyle tylko, że postrzegał go jako wyraz procesów duchowych. Historia była dlań realizacją boskiego planu. Fascynowały go kultury ludowe, które zdawały mu się tworem natury (tu występuje kolejny wątek oświeceniowy, zgodny z myślą Jana Jakuba Rousseau, 1712–78).