Bój postępu z reakcją?
Wielu autorów piszących w XIX w. widziało spory ideowe swojej epoki jako bój postępu z reakcją. Aleksander Świętochowski (1849–1938), nazywany papieżem polskiego pozytywizmu, pisał o dziejach świata jako nieustannej partii szachów, w której ostatecznie białe dają mata czarnym. Nasuwają się jednak wątpliwości. Nie chodzi nawet o naiwny optymizm tego przekonania. Czy naprawdę życie umysłowe XIX w. (lub dowolnego innego) możemy sensownie zredukować do jednego starcia dwóch stron? Jest przecież wiele problemów spornych, a więc i kombinacji więcej niż dwie. Często stosuje się dziś schemat poczwórny, na którym dwie osie wyznaczają stanowiska w kwestiach obyczajowych i gospodarczych: zarówno człowiek obyczajowo konserwatywny, jak i niechętny tradycjonalizmowi może być równie dobrze gospodarczym liberałem, jak i etatystą.
Panorama ideowa XIX w. nie da się więc zredukować do sporu modernizatorów z tradycjonalistami. Ten konflikt był ważny (poświęcona jest mu doskonała książka Jerzego Jedlickiego, 1930–2018), ale nie jedyny.
Liberalizm i demokracja
Gdybyśmy więc mieli naszkicować mapę ideową europejskiego XIX w., to zacząć musielibyśmy od czasów oświecenia. Najpierw więc, najbliżsi może ducha tej epoki – liberałowie. Jeszcze nie było pojęcia liberalizmu jako spójnej ideologii, ale były już jego wszystkie komponenty. Szkoła myśli gospodarczej zwana fizjokratyzmem głosiła ideę wolnego handlu. Fizjokraci uważali, że jedyną działalnością produktywną jest rolnictwo, ale wkrótce Adam Smith (1723–90) połączył ideę wolnego handlu z ideą rozwoju przemysłowego. Monteskiusz (1689–1755) przedstawił koncepcję podziału władzy, a także „ciał pośredniczących” – instytucji pomiędzy jednostką a państwem, blokujących rozwój despotyzmu.