Eksperyment Henryka Józewskiego
Wojewoda wołyński Henryk Józewski i jego koncepcja polsko-ukraińskiej współpracy
Henryk Józewski był postacią nietuzinkową. Urodzony w 1892 r. w Kijowie, malarz, uczeń Jacka Malczewskiego, a zarazem działacz niepodległościowy i zastępca miejscowego komendanta tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (1914–21). Podczas I wojny światowej i późniejszej wojny polsko-bolszewickiej z ramienia POW gromadził informacje, dowodził oddziałem partyzanckim i wydawał publikacje propagujące federację polsko-ukraińską. W kwietniu 1920 r. wszedł – jako wiceminister spraw wewnętrznych – w skład rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej (1917–21). Po zajęciu Kijowa przez bolszewików wycofał się wraz z Symonem Petlurą do Polski.
Józewski aktywnie propagował federację polsko-ukraińską i opowiadał się za programem prometejskim. Zakładał on wspieranie przez Polskę wszelkich odśrodkowych tendencji narodowościowych na terenie Rosji sowieckiej. Obejmując w 1928 r. stanowisko wojewody wołyńskiego, zyskał okazję wcielenia części swoich pomysłów w życie. W jego zamyśle Wołyń miał być miejscem polsko-ukraińskiej współpracy, a zarazem ukraińskim Piemontem, czyli podstawą budowy niepodległego państwa nad Dnieprem ze stolicą w Kijowie. Wojewoda traktował politykę prowadzoną wobec Ukraińców na Wołyniu w szerszym kontekście międzynarodowym – w jego zamyśle ukraińska niepodległość miała być kluczowym czynnikiem w strategicznym planie osłabiania Rosji, poprzez oderwanie od niej tyle ziem ukraińskich, ile to tylko możliwe. Ambicją Józewskiego było odnowienie sojuszu polsko-ukraińskiego w duchu 1920 r. i przekierowanie niepodległościowych ambicji działaczy ukraińskich na wschód, na ziemie sowieckie, z dala od Galicji Wschodniej. Zdaniem wojewody ukraiński ruch narodowy – postawiony przed alternatywą: Rzeczpospolita albo Moskwa – w sposób naturalny będzie ciążył w kierunku Polski (m.