Litwa etnograficzna. Choć likwidację Rzeczpospolitej Obojga Narodów nazwano rozbiorami Polski, w rzeczywistości z mapy świata zniknęło dualistyczne państwo polsko-litewskie. Jego wschodnie tereny, zagarnięte przez Rosję w ramach I rozbioru, zostały nazwane guberniami białoruskimi. Później w skład imperium Romanowów weszły również inne ziemie Rzeczpospolitej. W rosyjskiej percepcji dawne tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego z biegiem czasu zaczęto traktować nie tylko jako posiadłości imperium, ale i narodowe terytorium Rosjan, to jest region etnicznie i historycznie rosyjski. Aby oprzeć tę koncepcję na argumentach „naukowych”, carscy urzędnicy wykorzystywali dane statystyczne dotyczące składu etnicznego ludności. Z danych tych wynikało, że Białorusini są częścią składową narodu rosyjskiego i stanowią większość mieszkańców tych ziem.
Po powstaniu listopadowym (1830–31) z inicjatywy władz carskich powstała koncepcja historyczna, która głosiła, że Wielkie Księstwo Litewskie było państwem rosyjskim: Ruś Moskiewska była Rosją Wschodnią, Wielkie Księstwo Litewskie – Rosją Zachodnią lub Krajem Zachodnim. Odmienny status w tak zdefiniowanym Kraju Zachodnim miały jedynie etniczne ziemie litewskie, które przeważnie, choć nie zawsze, nie były traktowane jako terytorium narodowe Rosjan. To właśnie ten obszar – Litwa etnograficzna, a nie historyczna – jest przedmiotem naszych zainteresowań.
Cele imperium. Jakie cele stawiały sobie carskie władze na Litwie? Warto zacząć od tego, że Petersburg osiągnął przynajmniej jeden z nich, minimalny: dopóki istniało rosyjskie imperium, utrzymało w posiadaniu wszystkie zaanektowane ziemie dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Powstanie państw narodowych Polski i Litwy po pierwszej wojnie światowej było raczej wynikiem sprzyjających okoliczności geopolitycznych, aczkolwiek bez aktywności niepodległościowych działaczy polskich i litewskich nie doszłoby do ich utworzenia.