„Dobre szwedzkie porządki”
Szwecja. Od peryferium do lokalnego mocarstwa
Awans Szwecji. Po dynastycznym nieboskłonie Europy Wazowie przemknęli jak meteor. Początek ich kariery w szeregach szwedzkiego możnowładztwa przypadł dopiero na drugą połowę XIV w. Zniknęli równie niespodziewanie, zaledwie po półtora stulecia rządów – w Szwecji w 1654 r., z chwilą abdykacji Krystyny, w Polsce – w 1668 r., po abdykacji Jana II Kazimierza. Jak na tak krótki czas, ich dokonania były znaczące.
W Szwecji, a właściwie w Szwecji i Finlandii (ta druga od średniowiecza była organiczną częścią tej pierwszej), przeprowadzili modernizację ustroju, gospodarki i armii. Zreformowane przez Gustawa II Adolfa wojsko stało się narzędziem ekspansji terytorialnej. Zaczęło się od zajęcia Estonii w 1560 r. W początku XVII w. nastąpił podbój Inflant, przejściowa okupacja polskiego Pomorza i wreszcie – w wyniku wojny trzydziestoletniej (1618–48) – Pomorza Przedniego oraz księstw Bremy i Verden leżących w Rzeszy, u ujścia Odry, Łaby i Wezery. Wazowie wprowadzili Szwecję w epokę mocarstwowości, stała się ona ważnym graczem w europejskiej polityce, równorzędnym partnerem dyplomacji francuskiej, angielskiej i habsburskiej.
Utrzymanie takiego statusu wymagało gruntownej przebudowy gospodarki i mobilizacji wszystkich zasobów na potrzeby państwa. Jeszcze w połowie XVI w., w chwili gdy Jan III Waza zaczynał ekspansję na południe, kraj liczył około miliona mieszkańców, a gospodarka miała w znacznej mierze charakter naturalny. Wyjątek stanowiło górnictwo żelaza, miedzi i srebra, głównych bogactw Szwecji. Brakowało jednak przemysłu przetwórczego. W połowie XVII w., w chwili abdykacji Krystyny, gospodarka Szwecji była już całkiem inna dzięki przemyślanej polityce. Scentralizowano handel zagraniczny w największych miastach portowych: Sztokholmie, Turku i Wyborgu.