Zygmunt Waza. Ostatnia latorośl krwi Jagiełłowej

Dynastia objęła Rzeczpospolitą Obojga Narodów liczącą się w Europie i bogatą. Zostawiła ją zrujnowaną wojnami, z zepsutymi standardami prowadzenia polityki wewnętrznej.

Tron dzięki Jagiellonce. Bezdzietność Zygmunta Augusta budziła obawy o losy dynastii Jagiellonów. Bezpotomnie zmarł także jego siostrzeniec Jan Zygmunt Zápolya (syn Izabeli Jagiellonki i króla Węgier Jana Zápolyi), naturalny kandydat do polskiego tronu. Po śmierci Zygmunta Augusta (7 lipca 1572 r.) szlachta stanęła więc przed problemem wyboru następcy. Po krótkich rządach pierwszego władcy elekcyjnego Henryka Walezego obrano na tron księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego. Przydano mu za żonę Annę Jagiellonkę, co stwarzało wrażenie dalszych rządów dynastii Jagiellonów. Śmierć Batorego w Grodnie (1586 r.) zapoczątkowała ponowną walkę między magnackimi stronnictwami na sejmie elekcyjnym.

Królowa wdowa Anna Jagiellonka opowiadała się za kandydaturą Zygmunta Wazy, swego siostrzeńca zrodzonego ze związku Katarzyny Jagiellonki i króla Szwecji Jana III Wazy. Widziano w Zygmuncie „ostatnią latorośl krwi Jagiełłowej”. Liczne poselstwa przekonały do pomysłu Jana III i arystokrację szwedzką (ta liczyła na wzmocnienie swojej pozycji, gdy Zygmunt będzie przebywać z daleka od Sztokholmu). Z kolei polska szlachta chciała rozwoju handlu ze Skandynawią oraz wspólnego frontu przeciwko Moskwie w celu odzyskania utraconych w XVI w. prowincji.

Sukcesja Wazów nie była oczywista. Zygmunt popierany przez stronnictwo kanclerza koronnego Jana Zamoyskiego wygrał elekcję (sierpień 1587 r.), ale drugi kandydat do tronu, arcyksiążę Maksymilian Habsburg, mający za sobą ród Zborowskich, spróbował zbrojnie dochodzić swoich roszczeń. Dopiero obrona obleganego przez niego Krakowa (1587 r.) i zwycięstwo Zamoyskiego nad Maksymilianem pod Byczyną (1588 r.) ostatecznie utwierdziły panowanie Zygmunta III.

Wybrano go głównie ze względu na matkę.