„Często w czasie pokoju sejmy były zrywane”
Nie pozwalam, czyli kariera liberum veto
Emancypacja szlachty. W czasach Jagiellonów wykształcił się w Rzeczpospolitej sejm złożony z trzech stanów sejmowych: króla, senatu (biskupi i najwyżsi dostojnicy) oraz izby poselskiej. Początkowo dominowały dwa pierwsze z nich, ale wraz z emancypacją szlachty od połowy XVI w. rosła rola izby poselskiej. Ogromny wpływ na to zjawisko miała decyzja o wprowadzeniu zasady wolnej elekcji, podczas której – przynajmniej teoretycznie – głos każdego szlachcica był tak samo ważny. Szlachta uznawała ją za najważniejszy z przywilejów, którego broniła do końca istnienia Rzeczpospolitej.
Pierwsze dwa bezkrólewia z lat 1572–76 (po śmierci Zygmunta II Augusta i ucieczce z kraju Henryka Walezego) wpłynęły silnie na wzmocnienie samoświadomości szlachty, która przekonała się, że jest w stanie zarządzać państwem w okresie braku monarchy. Podczas pierwszego uchwalono artykuły henrykowskie, które regulowały podstawowe zasady funkcjonowania sejmu. Nakazywały królowi zwoływanie go nie rzadziej niż co dwa lata na okres sześciu tygodni. Zabraniały uchwalania jakichkolwiek praw po odjeździe posłów. Obrany na króla w 1587 r. Zygmunt III Waza zastał więc w Rzeczpospolitej świadomą swojej siły szlachtę i ukształtowany system parlamentarny.
Sejmiki i sejmy. Sejmiki przedsejmowe gromadziły wszystkich obywateli w poszczególnych częściach kraju – ich zadaniem był m.in. wybór posłów na sejm i spisanie dla nich instrukcji. Zawierała odpowiedź szlachty na propozycje króla i spis postulatów obywateli.
Odpowiedzialność posła przed wyborcami była właściwie honorowa, więc współobywatele starali się zwiększać kontrolę nad podejmowanymi przez nich na sejmie decyzjami. Dlatego już w początkach rządów Zygmunta III wprowadzono prawo o sejmikach relacyjnych, na których posłowie mieli składać przed wyborcami sprawozdanie z obrad sejmu.