Najcenniejsza księga świata – rękopis „De revolutionibus”

Losy rękopisu i pierwszych drukowanych egzemplarzy „De revolutionibus”.

BEW Jan Komeński; portret Jürgena Ovensa, XVII w.

Rękopis uczonego. „De revolutionibus orbium coelestium libri VI” należy do najbardziej przełomowych książek w dziejach nauki. Zarys zawartej w niej teorii heliocentrycznej Kopernik zarysował już w napisanej około 1510 r. rozprawce „Commentariolus” (Komentarzyk). Musiało jednak minąć 30 lat, nim astronom zdecydował się – pod wpływem przybyłego z Niemiec Jerzego Joachima Retyka – przystąpić do pracy nad poprawianiem i uzupełnianiem pierwotnego rękopisu.

Dlaczego zwlekał tak długo? Część naukowców jest zdania, że był świadom niedoskonałości swojego systemu. Innej odpowiedzi udzielił sam astronom w przedmowie do „De revolutionibus” – wspominał w niej o lęku „przed szyderstwem, którego musiałem się obawiać z powodu trudnej do zrozumienia nowości mojej teorii”.

Autograf przełomowego dzieła powstawał między 1515 a 1540 r. i liczy 426 stron. Został spisany własnoręcznie przez Kopernika po łacinie, głównie pismem zwanym kursywą humanistyczną. Jego autentyczność nie budzi wątpliwości – specjaliści porównali go z próbkami pisma Kopernika: jego listami do Jana Dantyszka, notkami zachowanymi w rachunkach kapituły warmińskiej i wpisami lokacyjnymi. Astronom używał czarnego i niekiedy czerwonego tuszu, a harmonijny układ tekstu oraz narysowanych przez niego figur geometrycznych zdradza zamiłowanie do porządku.

Wędrówki manuskryptu. Po śmierci Kopernika jego bibliotekę przekazano kapitule warmińskiej. Komu przypadł rękopis „De revolutionibus” to kwestia sporna. Część badaczy uważa, że jeszcze za życia mistrz podarował go Retykowi, inni – że dopiero po jego śmierci trafił najpierw do biskupa chełmińskiego Tiedemanna Giesego, a później do Retyka.