Anabaza, czyli Odwrót Dziesięciu Tysięcy

Epizod na stulecia nagłośniony.

Wyprawa Cyrusa. Minęły cztery lata, odkąd Artakserkes II objął tron imperium Achemenidów po swoim ojcu Dariuszu II, gdy musiał stawić czoła buntowi swego młodszego brata. Ambitny Cyrus, ulubieniec ich matki – władczej królowej Parysatydy, nie zamierzał zadowolić się rolą satrapy zachodnich prowincji perskiego imperium. Pod pozorem przygotowań do wyprawy karnej przeciwko krnąbrnym plemionom zamieszkującym Taurus zgromadził stutysięczną armię, w której składzie znalazł się trzynastotysięczny oddział greckich najemników. Wiosną 401 r. p.n.e. Cyrus powiódł tę armię z Sardes, gdzie rezydował jako satrapa Lidii, na wschód, docierając z początkiem września w pobliże Babilonu. Tam, niedaleko wioski o nazwie Kunaksa, doszło do walnej bitwy z wielokrotnie liczniejszymi siłami pod dowództwem samego króla. Cyrus, który nie zawahał się szarżować na otoczonego zbrojną świtą Artakserksesa, zginął na polu walki.

Świadectwo Greków. Zakończony klęską bunt Cyrusa Młodszego był zaledwie epizodem w burzliwych dziejach rodu Achemenidów. Jednak przez stulecia był to jeden z najbardziej znanych wykształconym Europejczykom fragmentów historii Persji, gdyż opisali go dwaj Grecy służący wówczas Persom. Pierwszym z nich był Ktezjasz, lekarz z Knidos opiekujący się rodziną królewską, którego dzieło o historii Achemenidów wykorzystał Plutarch, pisząc swój „Żywot Artakserksesa”. Drugim – Ksenofont z Aten, jeden z 13 tys. Greków, którzy znaleźli się pod Kunaksą jako najemnicy Cyrusa. Dzieło Ktezjasza zachowało się tylko we fragmentach, natomiast pracę Ksenofonta, wraz z resztą jego bogatego dorobku literackiego, możemy czytać do dziś. Swojej relacji z udziału w wyprawie perskiego księcia, będącej pierwszym w europejskiej literaturze pamiętnikiem wojennym, nadał Ksenofont tytuł „Anabaza” (w polskim przekładzie Władysława Madydy została wydana jako „Wyprawa Cyrusa”).