Dlaczego wybuchła rewolucja październikowa.

Sygnał do ataku na Pałac Zimowy w Piotrogrodzie miał dać wystrzał z krążownika „Aurora”. Tyle starsi czytelnicy pamiętają ze szkoły w PRL. Spoza szkoły zainteresowani dowiadywali się, że wodzowi rewolucji Włodzimierzowi Iljiczowi Uljanowowi, znanemu pod pseudonimem Lenin, niemiecki kajzerowski wywiad umożliwił dotarcie do Rosji ze Szwajcarii w zaplombowanym wagonie. Dopóki istniał owoc Wielkiego Października, tj. Związek Sowiecki, dzieje rewolucji były przestrzenią ideologicznej walki, a dostęp do kluczowych archiwów zasłaniała mgła zimnej wojny. Mgła ustąpiła w latach 90. XX stulecia, odsłaniając olbrzymie braki w wiedzy o tym, co naprawdę wydarzyło się w 1917 r. Historycy ochoczo rzucili się do otwartych archiwów. Jak jednak przebić się przez zmitologizowaną wyobraźnię, karmioną późniejszymi obrazami gułagów, stalinowskich zbrodni i innych okrucieństw, popełnionych w imię komunistycznej idei? Andrzej Walicki, najwybitniejszy bodaj polski znawca myśli rosyjskiej, radzi wszystkim, którzy biorą się za analizę rosyjskiej rewolucji, by pamiętali o słowach amerykańskiego historyka i filozofa Alasdaira MacIntyre’a. Twierdził on, że warunkiem pisania o Październiku i Leninie jest, po pierwsze, wyczucie skali. Po drugie – „wyczucie tragizmu, które konieczne jest do zrozumienia zarówno wielkości, jak i klęski rewolucji październikowej. Ci, dla których cały projekt rewolucyjnego wyzwolenia ludzkości od wyzysku i alienacji jest tylko absurdalną fantazją, nie mają kwalifikacji do pisania o komunizmie, podobnie jak ci, dla których pojęcie nadprzyrodzonego zbawienia ludzkości od grzechu jest tylko przestarzałym przesądem, nie mają kwalifikacji do pisania historii Kościoła”. Dla Richarda Pipesa, popularnego w Polsce konserwatywnego amerykańskiego historyka, tajemnica rewolucji komunizmu sprowadza się do odpowiedzi na trzy „dlaczego?”. Dlaczego wiosną 1917 r. upadł carat? Dlaczego jesienią bolszewicy, z Leninem na czele, przejęli w Rosji władzę? Dlaczego rozwinął się stalinizm? Upadek caratu był równie zaskakujący jak późniejszy koniec komunizmu i rozwiązanie Związku Radzieckiego – przekonuje Pipes. Jego argumenty: poziom życia w Rosji przed wybuchem I wojny światowej systematycznie się poprawiał, zainicjowana po rewolucji 1905 r. kolejna fala modernizacji przynosiła pozytywne efekty, rozwijał się przemysł, płynął wielki strumień inwestycji zagranicznych z Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii. W tej perspektywie Rosja wkroczyła na dobrą drogę kapitalistycznego rozwoju, która – gdyby nie rewolucyjne ekscesy – zawiodłaby Rosjan do krainy dobrobytu, podobnie jak wcześniej inne zachodnie nacje. A z czasem pewno także reżim polityczny uległby złagodzeniu, bo po 1905 r. rozpoczął się proces demokratyzacji, z jego najważniejszym elementem – powołaniem do życia Dumy Państwowej, czyli parlamentu. Inaczej jednak rzecz widzą historycy, którzy po upadku ZSRR zyskali możliwość lektury źródeł wcześniej niedostępnych lub rzadko w badaniach wykorzystywanych. Świadectwo historii niosą nie tylko akta skrywane w tajnych archiwach KGB i partii komunistycznej, lecz także dokumenty prywatne: listy, prasa, biografie konkretnych ludzi – robotników, żołnierzy. Żaden z nich w pojedynkę nie czynił historii, jednak suma ich poglądów, frustracji, pragnień stała się później paliwem dla rozwoju sytuacji politycznej. Patrząc z tej perspektywy, Rex A. Wade stwierdza bez wątpliwości w dziele „The Russian Revolution, 1917”, że carat upadł, co prawda, nagle, ale wszyscy, z wyjątkiem może samego cara, spodziewali się przewrotu. Na dowód przytacza notatkę Murraya Butlera z Carnegie Endowment for International Peace, uzasadniającą decyzję o wysłaniu do Rosji misji rozpoznawczej, bo „w powietrzu czuć było atmosferę zapowiadającą radykalne zmiany”, a gorączkowy nastrój przenikał wszystkie warstwy społeczne. Rzeczywiście, atmosfera była na tyle zapalna, że wystarczył impuls – ostra zima i brak chleba, by akurat w Międzynarodowy Dzień Kobiet (marzec 1917 r. – luty według kalendarza juliańskiego) stojące bezskutecznie w kolejkach po jedzenie mieszkanki Piotrogrodu straciły cierpliwość i zainicjowały protest. Po kilku dniach krwawych walk Mikołaj II nie miał wyjścia, podpisał akt abdykacji na rzecz swojego brata, wielkiego księcia Michała. Zbyt późno, caratu nie dało się uratować – Rosja przekształciła się w republikę, w „najbardziej wolny kraj na świecie”. Tak sformułował to Lenin. Nawet głodne kobiety to jednak zbyt mało, by obalić dynastię rządzącą przez trzysta lat największym państwem na świecie. Źródeł rozkładu rosyjskiego samodzierżawia można upatrywać w wielu wcześniejszych momentach historycznych. Fatalna wojna krymska w latach 1853–56 ujawniła, że dotychczasowa największa potęga lądowa Europy jest kolosem na glinianych nogach, zacofanym gospodarczo krajem, utrzymującym się z niewolnictwa chłopów. Z kolei katastrofalna wojna z Japonią w latach 1904–05 potwierdziła, jak powierzchowne i niewystarczające okazały się reformy zainicjowane po klęsce pół wieku wcześniej. Narzucona z góry modernizacja, polegająca m.in. na zniesieniu pańszczyzny, nie zmieniła w istotny sposób struktury społecznej, podtrzymywanej m.in. przez armię, w której obowiązywał ciągle feudalny porządek. Powierzchowność modernizacyjnego projektu ujawnił głód w 1891 r. Władze nie dostrzegły na czas sygnałów napływających z olbrzymiego kraju, że na skutek suszy zmalały radykalnie plony, i forsowały eksport zboża odgrywającego rolę rosyjskiej twardej waluty w wymianie międzynarodowej. Gdy wieści o narastającej katastrofie humanitarnej dotarły wreszcie do Petersburga, rząd nie był w stanie podjąć efektywnych działań. Brytyjski historyk Orlando Figes w książce „Tragedia narodu” stawia tezę, że 1891 r. był przełomowy, bo ujawnił niezdolność caratu do reform od wewnątrz i jednocześnie, po raz pierwszy w historii Rosji, wyzwolił społeczne zaangażowanie poza kontrolą władzy. Część ziemiaństwa i miejska inteligencja, rosnąca w siłę na skutek rozwoju przemysłu i metropolii, nie czekając na interwencję państwa, uruchomiły akcje pomocy głodującym, tym samym inicjując narodziny społeczeństwa obywatelskiego w kraju, w którym wszystko, ze społeczeństwem włącznie, należało do samodzierżawcy. Zamiast wyciągać lekcje z kryzysów, Mikołaj II pogłębiał rządy autorytarne, zachęcany do tego m.in. przez swą żonę Aleksandrę Fiodorowną, czyli Alicję Heską, zwaną przez Rosjan pogardliwie Niemką. Nasilający się autorytaryzm, rażąca niekompetencja i modernizacyjne impulsy to najlepszy przepis na wyprodukowanie wybuchowej mieszanki społecznej. Figes, badając losy konkretnych osób, które wyrwały się z rosyjskiej wsi, by wskoczyć do pociągu zmian związanych z rozwojem przemysłu i miast, pokazuje paradoksalną złożoność sytuacji. Uzyskanie statusu robotnika oznaczało realny awans społeczny i ekonomiczny, a wraz z nim wzrost aspiracji kulturalnych i politycznych. Tyle tylko, że dla tych aspiracji nie istniały żadne możliwości ekspresji w całkowicie zamkniętym systemie społeczno-politycznym. 1905 r. – próba generalna przed prawdziwą rewolucją – pokazał, jak niebezpieczna może być energia społecznego gniewu, który gromadzi się przez lata, nie znajdując kanałów dla spokojniejszego rozładowania. Równolegle ze zmianą struktury społecznej kwitło w Rosji drugiej połowy XIX i początku XX w. życie intelektualne, co doskonale dokumentuje w swych pracach Andrzej Walicki. Pojawiały się nowe gorące idee – od szalonego mistycyzmu po skrajny materializm – zmieniała się struktura społeczna, a zarazem pogrążała się w sklerozie struktura władzy. Wbrew temu, co twierdzi Pipes, to nie mogło się utrzymać. Nie mogło zwłaszcza w sytuacji, jaka zaistniała w Europie w 1914 r., po strzałach w Sarajewie. To właśnie I wojna światowa stała się najważniejszym, bezpośrednim zapalnikiem procesów, które nie tylko doprowadziły do upadku caratu, lecz również wyniosły do władzy bolszewików – przekonywał zmarły niedawno historyk brytyjski Eric Hobsbawm. Wojna, zamiast kilkumiesięcznej przygody, jak roili m.in. ludzie z otoczenia Mikołaja II, stała się dziejowym wstrząsem. Dla rewolucji rosyjskiej miała jednak szczególne znaczenie, bo przyspieszyła proces dojrzewania społecznego zaplecza do przewrotu. Fabryką rewolucji okazała się armia, do której trafiło w sumie 15 mln rekrutów, w większości pochodzących ze wsi. Ponieważ wojna miała się skończyć przed Bożym Narodzeniem, trafili na front bez zimowych płaszczy, często bez butów, bez wystarczającej ilości amunicji. Niedostatki aprowizacji zastępował oficerski zamordyzm, przypominający najgorsze czasy pańszczyźnianego niewolnictwa, łączący brutalność z brakiem szacunku dla niższych rangą. Z kolei w przemysłowych miastach rosło znaczenie robotników, od których zależała produkcja na potrzeby frontu. Nad tym wszystkim nie umiał zapanować car niedojda, kierujący samodzierżawnie państwem wspólnie z żoną i najbardziej zagadkową postacią rosyjskiej historii – Rasputinem. Gdy Mikołaj II – wobec grożącej katastrofy militarnej – zdecydował się na przejęcie bezpośredniego dowództwa nad armią i osobiście ruszył na front, państwo znalazło się w rękach Aleksandry Fiodorowny i Rasputina. W takiej sytuacji upadek caratu nie był aż tak zaskakujący. Dlaczego jednak zwyciężyli bolszewicy, wbrew nazwie – jedno z najsłabszych ugrupowań politycznych na ówczesnej scenie? Przecież po rewolucji lutowej (marcowej) władzę przejął Rząd Tymczasowy z księciem Gieorgijem Lwowem na czele, a wtedy w rosyjskich miastach wybuchł entuzjazm. Tymczasowa władza miała przygotować wybory do konstytuanty, która z kolei miała stworzyć trwałe podstawy dla republikańskiego ładu. Zacny plan, tylko nie w czasie wojny wyczerpującej ostatnie zasoby i prowadzącej prostą drogą do katastrofy. Kiedy na początku kwietnia 1917 r. Lenin, po wieloletniej emigracji, wrócił z Zurychu i wysiadł na Dworcu Fińskim w Piotrogrodzie, by ogłosić Tezy Kwietniowe, nawet jego najbliżsi, z Nadieżdą Krupską włącznie, uznali, że przyszłemu wodzowi rewolucji coś się pomieszało w głowie. Wzywać do rewolucyjnego przejęcia władzy praktycznie bez politycznego zaplecza? A jednak, w sensie strategicznym, to Lenin miał rację. Upór, z jakim bolszewicy jako jedyne ugrupowanie polityczne głosili tezę o konieczności zakończenia wojny, stał się czynnikiem wyróżniającym tę partię w opinii robotników i żołnierzy. Alexander Rabinovitch, autor przełomowej analizy „The Bolsheviks Come to Power. The Revolution of 1917 in Petrograd”, pokazuje, jak niezwykle szybko rosło poparcie dla partii Lenina, mierzone zarówno liczbą nowych członków, jak i wpływem na równoległy do Rządu Tymczasowego ośrodek władzy – Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Zresztą sama partia bolszewicka w tamtym czasie bardzo różniła się od mitu utrwalonego w zimnowojennej historiografii. Dale