Jak Indonezja przejęła Timor Wschodni

W przeciwieństwie do Francji czy Wielkiej Brytanii, które na fali dekolonizacji w latach 60. XX w. zgodziły się na przyznanie niepodległości swoim kolonialnym posiadłościom, portugalskie imperium zamorskie wciąż trzymało się mocno – przynajmniej w sferze deklaracji. Ustanowiony przez Antonia Salazara autorytarny reżim Estado Novo nie godził się na żadne ustępstwa, obstając przy nierozerwalności wielowiekowego związku Portugalii i jej zamorskich posiadłości. Przekonania tego nie podzielali jednak mieszkańcy kolonii, więc wojny w afrykańskich prowincjach pochłaniały połowę budżetu Portugalii, podówczas jednego z najbardziej zmilitaryzowanych państw świata. Podejście do kwestii kolonii zmieniło się, kiedy w kwietniu 1974 r. tzw. rewolucja goździków – przewrót zorganizowany przez lewicowo zorientowanych wojskowych z Ruchu Sił Zbrojnych, MFA – obaliła salazarowską dyktaturę. Nowe władze uznały niepodległość Gwinei, która przyjęła nazwę Gwinei-Bissau, a w kolejnym roku także Angoli, Mozambiku i kilku mniejszych państw afrykańskich. W Azji w rękach portugalskich wciąż pozostawało Makau oraz maleńka kolonia leżąca na wschodniej części Archipelagu Malajskiego. Według miejscowej legendy wyspa Timor ma kształt krokodyla, który ją stworzył, dziękując w ten sposób za opiekę pewnemu chłopcu, przodkowi dzisiejszych mieszkańców. W XVI i XVII w. na wyspie osiedlili się Holendrzy i Portugalczycy, którzy w połowie XIX w. podzielili się nią – pierwsi zajęli zachodnią część, drudzy wschodnią. Portugalia traktowała Timor niemal wyłącznie jako źródło surowców – głównie drzewa sandałowego i kawy. Biedna, zaniedbana kolonia zdawała się miejscem zapomnianym przez Boga i ludzi. Nie rozwijano infrastruktury, nie dbano o edukację, od czasu do czasu zsyłano zaś tam politycznych wichrzycieli. To właśnie ze środowiska potomków deportados wywodziło się wielu członków kiełkującego ruchu na rzecz niepodległości Timoru Wschodniego. Po zmianie reżimu w Portugalii jedną z pierwszych decyzji nowego gubernatora gen. Mario Lemosa Piresa było zezwolenie na działalność partii politycznych. Szybko zarysowały się trzy stronnictwa, różniące się zasadniczo co do tego, jak powinna wyglądać przyszłość kolonii. Prawicowa, związana głównie z lokalnymi elitami Timoryjska Unia Demokratyczna (UDT) popierała federację z Portugalią, która dopiero w dalszej perspektywie prowadziłaby do niepodległości. Za jak najszybszym odłączeniem się od metropolii otwarcie opowiadał się socjalistyczny Front Wyzwolenia Timoru Wschodniego (FRETILIN). Timoryjskie Stowarzyszenie Ludowo-Demokratyczne (APODETI) liczyło natomiast na zjednoczenie z potężnym sąsiadem, Indonezją, ale było zdecydowanie najmniejsze. Kiedy po drugiej wojnie światowej Holenderskie Indie Wschodnie ogłosiły niepodległość jako Indonezja, Timor Zachodni stał się częścią nowego państwa. Od 1966 r. krajem tym rządził gen. Suharto, który odsunął prezydenta Sukarno, ojca indonezyjskiej niepodległości. W latach 1965–66, pod pozorem rozprawy z zagrożeniem komunistycznym, indonezyjska armia i prorządowe bojówki wymordowały ponad pół miliona ludzi – zarówno rzeczywistych członków Partii Komunistycznej, jak i innych przeciwników politycznych, zwolenników Sukarno, a także chińską mniejszość. O tych wydarzeniach opowiada wstrząsający film dokumentalny „Scena zbrodni” Joshuy Oppenheimera, o którym kilkakrotnie pisano w POLITYCE. Wprowadzony przez Suharto Nowy Porządek cieszył się poparciem Stanów Zjednoczonych, Australii i Wielkiej Brytanii – rozprawę z komunistami powitano z radością, jako dowód na to, że nowy prezydent Indonezji nie waha się jak jego poprzednik, jeden z założycieli Ruchu Państw Niezaangażowanych, tylko stanowczo opowiada po stronie Zachodu. Suharto dbał o interesy amerykańskich i zachodnioeuropejskich korporacji, które zyskały dostęp do indonezyjskich surowców: ropy naftowej, miedzi, boksytów, niklu itd., dzieląc się „największym skarbem w Azji Południowo-Wschodniej”, jak określił to w 1967 r. Richard Nixon. Nic dziwnego, że i jego administracja kontynuowała w tym względzie politykę poprzedników. Związane niepopularną wojną w Wietnamie USA potrzebowały sojuszników w tym rejonie świata, więc po raz kolejny w swojej historii postąpiły zgodnie ze znaną maksymą: „To wprawdzie sukinsyn, ale to nasz sukinsyn”. Od czasu rewolucji goździków indonezyjski reżim patrzył na Timor Wschodni łakomym wzrokiem. Obawiał się, że jeśli tuż przy granicy powstanie mu niezależne – nawet tak maleńkie – państwo, może to dać zły przykład jakimś innym wyspom Archipelagu Malajskiego. Próbowano wysondować, czy nowe władze Portugalii nie zgodzą się na przekazanie kolonii Indonezji, ale bezskutecznie – po chwilowym wahaniu rządzący Portugalią lewicowi wojskowi zaczęli się skłaniać do przyznania Timorowi Wschodniemu niepodległości. W styczniu 1975 r. Lemos Pires zarządził na próbę wybory lokalne. Wygrał je FRETILIN, który wkrótce – za namową gubernatora – zawarł koalicję z UDT. Portugalczycy zapowiedzieli trzyletni okres przejściowy, po którym kolonia miała otrzymać niepodległość. Stanowisko Australii było znacznie przychylniejsze Indonezji – laburzystowski premier Gough Whitlam obawiał się wszelkiej niestabilności w rejonie, więc życzliwie patrzył na pomysł przyłączenia Timoru Wschodniego do większego sąsiada, z którym Australia utrzymywała znakomite stosunki. Paradoksalnie uważał też, że w ten sposób zlikwiduje się „nieporządny przeżytek kolonializmu”. Z punktu widzenia Indonezji najważniejsze było jednak stanowisko Stanów Zjednoczonych. W lipcu 1975 r., przebywając z wizytą w Camp David, Suharto próbował wybadać stanowisko prezydenta Geralda Forda. Tłumaczył, że upadek portugalskiego imperium kolonialnego tworzy niebezpieczną pustkę; zapewniał – niezgodnie z prawdą – że większość mieszkańców Timoru Wschodniego popiera zjednoczenie z Indonezją; straszył zagrożeniem komunistycznym, w razie gdyby władzę przejęli zwolennicy niepodległości z FRETILIN; prosił o pomoc wojskową, szczególnie o okręty. Działo się to, należy przypomnieć, zaledwie kilka miesięcy po tym, jak Vietkong zdobył Sajgon, kończąc tym samym istnienie Republiki Wietnamu, w imieniu której Stany Zjednoczone stoczyły wyniszczającą wojnę. Ford, który do Białego Domu trafił przypadkiem, niecały rok wcześniej i po niecałym roku na stanowisku wiceprezydenta, nie był w polityce nowicjuszem – ćwierć wieku zasiadał w Izbie Reprezentantów – ale w sprawach międzynarodowych nie miał zbytniego doświadczenia. Jego sekretarzem stanu i doradcą do spraw bezpieczeństwa narodowego w jednej osobie pozostał więc odziedziczony po Richardzie Nixonie Henry Kissinger – otoczony nimbem sławy dyplomatycznego cudotwórcy laureat Pokojowej Nagrody Nobla za kończące wojnę wietnamską paryskie porozumienia pokojowe. „Henry jest absolutnie nieodzowny – radził Nixon Fordowi we właściwym sobie stylu – ale czasem trzeba go skopać po jajach, bo wydaje mu się, że to on jest prezydentem”. Dla Kissingera polityka zagraniczna oznaczała wyłącznie grę mocarstw. W stosunkach z ZSRR kierował się więc zasadą détente, odprężenia, ale wobec mniejszych państw, szczególnie na południowej półkuli, wciąż stosował zimnowojenną doktrynę powstrzymywania. Ryzyko, że jakiś kraj może wpaść w orbitę wpływów komunistycznych, uzasadniało wszelkie działania zapobiegawcze, zarówno legalne, jak i nielegalne. Ich najlepszym – i najbardziej znanym – przykładem było Chile, gdzie w 1970 r. USA próbowały najpierw zapobiec wyborowi socjalisty Salvadora Allende na prezydenta, a następnie przez trzy lata robiły wszystko, by zdestabilizować sytuację w kraju i umożliwić prawicowym wojskowym przejęcie władzy. Timor Wschodni był jedynie kolejnym pionkiem w wielkiej dyplomatycznej grze, jaką prowadził Kissinger. Zająwszy się opracowywaniem planów inwazji, Indonezja zadbała też o to, by w Timorze Wschodnim zapanował chaos. Szerząc fałszywe informacje, jakoby FRETILIN miał szykować zamach stanu, doprowadzono do tego, że w maju UDT zerwało sojusz, a 11 sierpnia samo chwyciło za broń, próbując odebrać władzę nad Timorem Wschodnim byłemu koalicjantowi. Część być może uważała, że pozbycie się komunistów oddali groźbę indonezyjskiej inwazji – inni przeciwnie, chcieli przygotowywać grunt pod nadejście Indonezyjczyków. Administracja portugalska nie stanęła na wysokości zadania i natychmiast wycofała się na pobliską wyspę Atauro, więc siły wierne FRETILIN musiały radzić sobie same – nieliczni profesjonalni wojskowi oraz miejscowe oddziały samoobrony utworzyli Siły Obronne Timoru Wschodniego, FALINTIL. Wojna domowa, w czasie której obie strony dokonywały okrucieństw, trwała trzy tygodnie i zakończyła się całkowitą klęską UDT. Jej przywódcy zbiegli do Indonezji, gdzie razem z liderami APODETI podpisali petycję w sprawie przyłączenia Timoru Wschodniego do Indonezji. Była to tylko wygodna wymówka, gdyż indonezyjskie wojska już od początku września dokonywały wypadów na terytorium Timoru Wschodniego, próbując wywołać jakiś incydent i mieć bezpośredni pretekst do interwencji. Kiedy 16 października wkroczyły do przygranicznego miasteczka Balibo i zastały tam pięciu australijskich dziennikarzy, postanowiły ich rozstrzelać, obawiając się, że ujawnią światu działania indonezyjskiej armii. Operacja Komodo – którą dziś moglibyśmy zapewne określić mianem wojny hybrydowej – była jednak tajemnicą poliszynela. Wywiady amerykański i australijski doskonale wiedziały o działaniach indonezyjskich wojsk, ale rządy obu krajów nie zająknęły się na ten temat. Z kolei FRETILIN mówił o nich otwarcie, bezskutecznie domagając się reakcji ONZ i władz portugalskich. Wschodni Timorczycy zażądali od gubernatora, by wrócił do Dili i dokończył dekolonizację, ale na próżno – wciąż przebywający na Atauros Lemos Pires oczekiwał na dyspozycje z Lizbony, które jednak nie nadchodziły; koniec listopada przyniósł próbę wojskowego przewrotu ze strony lewicowego odłamu MFA, więc nikt nie miał głowy do zajmowania się sprawami małej kolonii na krańcu świata. 28 listopada 1975 r. FRETILIN samozwańczo ogłosił zatem p