Wielkanocna rebelia Irlandczyków

Działo się to w Dublinie w trzecim roku pierwszej wojny światowej. 47-letni James Connolly (po irlandzku Seamas O Conghaile), niepodległościowiec, działacz związkowy i marksista, szykował się na śmierć przez rozstrzelanie. Był jednym z dowódców sześciodniowego powstania, które wybuchło w Poniedziałek Wielkanocny 24 kwietnia 1916 r. Nie powiodło się, choć powstańcy żywili cichą nadzieję, że Brytyjczycy nie zgromadzą dostatecznych sił, by stawić skuteczny opór, a Irlandczycy przyłączą się masowo do powstańców. W dniu wybuchu powstania (w Anglii nazywanego rebelią) w Dublinie stacjonowało ok. 400 ludzi pod bronią, powstańców było ponad 1 tys. Rekrutowali się z radykalnej milicji, która miała być zaczątkiem armii narodowej. Brytyjczycy rychło ogłosili stan wojenny. W ciągu trzech dni siły brytyjskie urosły do kilkunastu tysięcy. Dysponowały artylerią i ciężkimi karabinami maszynowymi. Przewaga była miażdżąca. Ludność cywilna odwracała się od powstańców. Centrum miasta było zniszczone wskutek działań wojennych. Brytyjczyków poległo 143, powstańców 66, znacznie więcej ofiar było wśród ludności cywilnej: 267 zabitych i ponad 2,2 tys. rannych. Po powstaniu Brytyjczycy aresztowali i internowali kilka tysięcy osób. Z wyjątkiem jednego, wszyscy przywódcy Eiri Amach na Casca (powstanie wielkanocne po irlandzku) zostali straceni. Wyjątkiem był Eamon de Valera, późniejszy prezydent niepodległej Republiki Irlandzkiej. Connolly odniósł w walkach ciężkie rany. Nie był w stanie o własnych siłach pójść na miejsce egzekucji. Pożegnał się z żoną (miał z nią siedmioro dzieci), wyspowiadał przed zakonnikiem, przyjął ostatnie namaszczenie. Zaniesiono go na noszach, przywiązano do krzesła i rozstrzelano. Ciało wrzucono do dołu, gdzie spoczął obok innych straconych przywódców. Zakrwawiona koszula Connolly’ego stała się narodową relikwią. Ale nie od razu. Kult przywódców powstania rozwijał się powoli, w niepodległej Irlandii jest kluczowym elementem polityki historycznej, czego dowodem są niezwykle uroczyste obchody państwowe setnej rocznicy wybuchu insurekcji antybrytyjskiej. Pod panowaniem brytyjskim, podobnie jak w Polsce pod rozbiorami, ścierały się w społeczeństwie irlandzkim różne poglądy na temat metod walki o niepodległość. Praca organiczna czy czyn zbrojny? W ramach systemu czy poza nim? Szeroka autonomia czy pełna niepodległość? Większość Irlandczyków nie była zadowolona z ustawy o unii z 1800 r. To stworzyło grunt pod powołanie stowarzyszeń niepodległościowych. Jedno z nich, Irlandzkie Bractwo Republikańskie (IRB), popierane przez emigracyjne środowiska niepodległościowe w Stanach Zjednoczonych, działało potajemnie. Tymczasem u progu Wielkiej Wojny mniej radykalni irlandzcy autonomiści byli bliscy spełnienia swego celu. Parlament brytyjski przyznał Irlandii szeroką autonomię (home rule) w 1914 r. Ale wybuch wojny zamroził jej wprowadzenie w życie. Na tym tle doszło do podziału w ruchu niepodległościowym. Czy Irlandczycy powinni walczyć w siłach brytyjskich, czyli w armii okupanta? Czy może powinni wykorzystać szansę i wywołać narodowe powstanie, gdy państwo brytyjskie walczy w Europie? Większość ruchu wybrała lojalność wobec Korony. Na polach Francji, w bitwie nad Sommą, poległo 30 tys. Irlandczyków. Ale działacze IRB zakładali, że wojna sprzyja sprawie irlandzkiej niepodległości, więc kiedy, jeśli nie teraz? Przygotowania do zbrojnego buntu rozpoczęli już w 1915 r. Liczyli, że wspomogą ich inni niepodległościowcy. Ci jednak mieli wątpliwości. Nie byli zachwyceni, że do powstania prze bardziej emigracja irlandzka w USA niż Irlandczycy w samej Irlandii. Potrzebna była broń i amunicja. Tym zajął się sir Roger Casement. Był irlandzkim niepodległościowcem, a zarazem dyplomatą w służbie Imperium Brytyjskiego, nagrodzonym w 1911 r. przez monarchię tytułem szlacheckim. Pełnił funkcje dyplomatyczne w Ameryce Południowej; w 1890 r. w Afryce, w Kongu Belgijskim, poznał się z Josephem Conradem. Obaj wierzyli wówczas w misję cywilizacyjną białego człowieka, lecz na własne oczy przekonali się, że rzeczywistość jest bardziej skomplikowana. Casement wsławił się opisami wyzysku i złego traktowania tubylczych robotników w Afryce i Peru. Po aresztowaniu agenci brytyjscy chcieli go oczernić w oczach katolickiej społeczności irlandzkiej w Stanach, twierdząc, że jest homoseksualistą. Gdy Casement przeszedł na emeryturę, bez skrupułów zaangażował się w sprawę irlandzką. Po wybuchu wojny przedostał się do Niemiec, ówczesnego wroga Korony. Przekonywał, że powstanie irlandzkie ułatwi Niemcom pokonanie Brytyjczyków. Zabiegał o sformowanie legionu z Irlandczyków wziętych do niewoli niemieckiej. Miał on walczyć przeciwko Brytyjczykom, choć groziło to karą śmierci za zdradę Brytanii. Plan się nie powiódł, tak samo jak nie udało się przemycić do Irlandii drogą morską transportu broni dla powstańców. Niemiecki statek został przechwycony przez Brytyjczyków dzięki informacjom wywiadowczym. Tymczasem Casement płynął do Irlandii niemieckim okrętem podwodnym. Wkrótce po wylądowaniu, a na trzy dni przed wybuchem powstania (które wtedy uważał już za przedwczesne), został aresztowany, a następnie oskarżony o zdradę, osądzony (nie bez komplikacji prawnych), pozbawiony szlachectwa i powieszony w Londynie w sierpniu 1916 r. Miał 51 lat. Gdy odwołał się od wyroku i wystąpił o ułaskawienie, ujęli się za nim m.in. Arthur Conan Doyle i George Bernard Shaw, za to Conrad Korzeniowski nie mógł mu wybaczyć zdrady imperium. Przed śmiercią ponownie (jako małe dziecko potajemnie ochrzciła go matka) przyjął chrzest w Kościele katolickim. Rząd brytyjski zgodził się na powrót prochów Casementa do Irlandii dopiero w 1965 r., pod warunkiem że nie spoczną one w Irlandii Północnej, jak tego pragnął. W republice setki tysięcy Irlandczyków witały prochy jak samego bohatera. W uroczystościach uczestniczył sędziwy prezydent Eamon de Valera, wówczas ostatni żyjący przywódca powstania wielkanocnego. Proklamację niepodległości, adresowaną do Irlandczyków i Irlandek (co było wtedy niespotykane), odczytano pierwszego dnia powstania pod dublińską Pocztą Główną, główną kwaterą powstańców, siedzibą rządu tymczasowego. Ogłosił ją Patrick Pearse (Padraig Mac Piarais), 36-letni nauczyciel języków, poeta i niepodległościowiec, promotor odrodzenia języka irlandzkiego, działacz IRB. W sobotę 29 kwietnia ten sam Pearse jako szef rządu powstańczego wydał rozkaz kapitulacji, uzasadniając go rosnącymi stratami wśród ludności cywilnej. Gdy aresztowani przywódcy powstania szli pod eskortą do więzienia, dublińczycy nie szczędzili im obelg, a nawet pluli na nich. Pearse, podobnie jak 14 pozostałych dowódców rebelii, stanął przed sądem wojennym i został skazany na śmierć za zdradę. Był w pierwszej trójce rozstrzelanych. Pearse urósł do rangi symbolu walki o wol