Koniec epoki kardynała Macharskiego

Z obecnym papieżem łączyło Franciszka Macharskiego (1927–2016) nie tylko imię. Łączyło go także podobnie otwarte podejście do ludzi, dystans do kościelnego blichtru, duchowość nazywana franciszkańską. Obaj żyli pod rządami niedemokratycznymi, obaj zetknęli się z represjami, biedą i zacofaniem, i starali się pomagać ich ofiarom. Obaj wreszcie w pewnym momencie stanęli przed niezwykłymi wyzwaniami osobistymi. Bergoglio w późnym wieku (77 lat) został papieżem, Macharski, w dojrzałym (52) – następcą Karola Wojtyły w Krakowie, gdy Wojtyła został papieżem w 1978 r. Kard. Macharski pożegnał Jana Pawła II, jedenaście lat później papież Franciszek pożegnał swego imiennika na jego łożu śmierci, składając wizytę w szpitalu, gdzie kardynał zmarł tuż po zakończeniu Światowych Dni Młodzieży. Prosty piękny gest zamknął życie wybitnego człowieka Kościoła i wybitnego Polaka. Krakowski asceta Bo niełatwo było stać na czele najważniejszej polskiej diecezji po papieżu Wojtyle. Były to czasy pierwszej Solidarności, stanu wojennego, zmiany ustroju, ze wszystkimi tego dobrymi i złymi skutkami, i wreszcie w czasie długiego pontyfikatu i śmierci papieża Polaka. Żeby takiemu wyzwaniu podołać, trzeba być dobrze zakorzenionym w społeczności i mieć autorytet. Kardynał Macharski spełniał te warunki. Na dodatek w Krakowie istnieje pewne poczucie ciągłości, jakiego nie ma w Warszawie. Miasta nie zrujnowało powstanie ani wojna. Ludzie mieszkają od pokoleń nieraz w tych samych domach, chodzą do tych samych szkół co rodzice, a nawet dziadkowie. Macharski wywodził się z takiego zasiedziałego rodu krakowskich kupców i urzędników. Jego stryjeczny dziadek był właścicielem restauracji Hawełka. Macharski znał, jak to się mówi, „cały” Kraków, a ten znał Macharskiego. Dzięki temu kardynał mógł się w nim poruszać swobodnie i działać skutecznie. Nie dziwi więc, że Macharski pomagał Elżbiecie Pendereckiej, gdy postanowiła organizować w Wielkanoc festiwal beethovenowski, ani że miał w rodzinie byłego aktora Teatru Tadeusza Kantora. Podobna zasiedziałość dotyczy krakowskiego Kościoła. W III RP odzyskał on swą materialną infrastrukturę i czerpie z niej znaczne dochody. Może się odwołać do wielkich postaci dawnej i nowszej historii kościelnej i narodowej. Nie tylko do papieża Wojtyły, lecz również do księcia kardynała Sapiehy, o którym pamięć jest tu wciąż żywa. To wszystko konserwuje wartości mieszczańskie i ciężko strawny dla młodego pokolenia tradycjonalizm, ale daje też poczucie stałości i bezpieczeństwa. W kościelnej elicie w Krakowie nie ma emocjonalnej gorączki w stylu radiomaryjnym. I nieprzypadkowo nie ma jej też w kurii warszawskiej, którą kieruje kard. Kazimierz Nycz, przez długie lata biskup pomocniczy w Krakowie za czasów Macharskiego. Ręka w rękę z Janem Pawłem Biograf Jana Pawła II Jacek Moskwa napisał, że „ascetyczna sylwetka kardynała Macharskiego jest widomym znakiem Kościoła uduchowionego”. Te słowa odnosiły się konkretnie do papieskiej pielgrzymki w 1999 r. Chory Jan Paweł II nie mógł wtedy przybyć na mszę na krakowskich Błoniach, a przygotowaną przez niego homilię odczytał właśnie Macharski. Kiedy papież wydobrzeje, obaj ukazują się w słynnym „papieskim” oknie nad wejściem do kurii biskupiej przy Franciszkańskiej. Zgromadzeni pod pałacem ludzie wiwatują na cześć ich obu. W katolickim Krakowie Wojtyła i Macharski byli kochani i szanowani ponad różnicami poglądów. Macharski prezencję miał rzeczywiście ascetyczno-dostojną, jednak nie brakowało mu (nie zawsze czytelnego) poczucia humoru, a nawet autoironii (to w naszym Kościele rzadkość). George Weigel w swej biografii Jana Pawła II przytacza uwagę Macharskiego, że Wojtyła „zrobił się fotogeniczny” dopiero, gdy zostawszy papieżem, przestał trzymać się w cieniu wielkich wydarzeń. Podobnie jak papież Franciszek kardynał Macharski lubił się przejść po ulicy w zwykłej sutannie, zamienić parę słów ze znanymi i nieznanymi sobie ludźmi, nie oczekując od nich czołobitności. Do jeżdżenia po Małopolsce wystarczał metropolicie polonez. W samej kurii, gdzie urzędował i mieszkał przez 26 lat, od 1979 do 2005, nie zmienił w urządzeniu wnętrz niczego, żeby Jan Paweł II czuł się nadal u siebie, ilekroć przybywał do Polski z Watykanu. Niektórzy dobrzy znajomi Wojtyły twierdzą, że w pałacu biskupim (przyszły papież spędził w nim 14 lat, od 1964 do 1978) nie czuł się on jednak najlepiej (podobnie jak później w apartamencie papieskim). Wielkie pokoje, sala do audiencji, lśniące parkiety, długie korytarze, wysokie sufity, meble jak z antykwariatu, to wszystko pasowało do księcia kardynała Adama Sapiehy, ale mniej do jego następcy niepochodzącego z arystokracji. Wojtyła najlepiej czuł się ponoć w pałacowej kaplicy, gdzie często modlił się i pracował. Wzorem Sapiehy Sapieha to w Kościele postać porównywalna z prymasem Stefanem Wyszyńskim. Warto przypomnieć, kim był, bo w Krakowie jest postacią wciąż żywo pamiętaną. Miał ogromny autorytet, zwłaszcza dzięki swej postawie w latach okupacji hitlerowskiej, kiedy stał się – pod nieobecność prymasa Hlonda, który opuścił Polskę wraz z rządem w 1939 r. – kimś w rodzaju interreksa (symbolu ciągłości państwa). Dla jego następców w Krakowie – Wojtyły i Macharskiego – był Sapieha wzorem przywódcy kościelnego, polskości, patriotyzmu. Gdy Macharski został biskupem Krakowa, podarował swemu poprzednikowi, Wojtyle, wierną kopię pektorału (krzyża noszonego przez biskupa) używanego przez Sapiehę. W ciągu swej długiej kariery kościelnej, ciągnącej się od czasów cesarza Franciszka Józefa przez II RP i obie wojny światowe do początków Polski komunistycznej, Sapieha wyrósł na jedną z najwybitniejszych postaci Kościoła w Polsce w XX w. W latach II RP kard. Sapieha potępił zamordowanie prezydenta Narutowicza przez fanatycznego narodowca, ale także zamykanie antysanacyjnej opozycji do więzienia. Skonfliktował się z sanacją na tle miejsca pochówku marszałka Piłsudskiego na Wawelu. Ówczesne władze zarzucały Sapieże, że obraża majestat państwa, przenosząc trumnę Marszałka w mniej godne miejsce. Podczas okupacji patronował akcjom pomocy i opieki nad potrzebującymi. Gdy zgodził się przyjąć na prywatne spotkanie hitlerowskiego zbrodniarza, generalnego gubernatora Franka, poczęstował go obiadem złożonym z kawy zbożowej, czarnego chleba i marmolady z buraków – posiłkiem Polaka w czasach okupacji. Po wojnie Sapieha założył katolicki „Tygodnik Powszechny”; myślał dalekowzrocznie, przeczuwał, że dla Kościoła idzie ciężki czas i że warunkiem przetrwania będzie dla niego pozyskanie części inteligencji oraz postawienie na porządnie wykształconych księży. Łącznik z władzami Kardynał Macharski (wyświęcony w 1950 r. przez Sapiehę) miał poniekąd gotowy wzór postępowania, gdy w 1981 r. wprowadzono stan wojenny. Natychmiast wydał zgodę na organizowanie kościelnego komitetu pomocy internowanym działaczom Solidarności i ich rodzinom, później odwiedzał ośrodki internowania. Nie sprzeciwiał się prosolidarnościowym mszom za ojczyznę. Papieżowi przekazał przemycony przez siebie list od internowanego Tadeusza Mazowieckiego, który prosił Jana Pawła o moralne poparcie dla Solidarności. Papież pokwitował wkrótce, tą samą drogą, odbiór grypsu przyszłego premiera III RP. Ale Macharski nie popierał zarazem otwartego angażowania się księży po stronie Solidarności i opozycji demokratycznej, co z kolei nie podobało się wielu jej działaczom i sympatykom. Na tym tle dochodziło do napięć między kardynałem a niektórymi mocno prosolidarnościowymi księżmi, jak Kazimierz Jancarz czy Tadeusz Isakowicz-Zaleski. Zaleski popadł z kurią krakowską w jeszcze głębszy konflikt na tle lustracji w Kościele, której był radykalnym rzecznikiem. Macharski, jak inni dostojnicy kościelni, nie sprzeciwiał się samej lustracji, lecz robieniu jej „na dziko”, pospiesznie, bez weryfikacji. Na tej zasadzie bronił abp. Józefa Kowalczyka, wieloletniego nuncjusza w Polsce, posądzonego o kontakty z wywiadem PRL. Kardynał Macharski prowadził bardzo ostrożną politykę wobec władz PRL, szczególnie w latach stanu wojennego, w czym też można by się dopatrzeć kontynuacji i stylu Wojtyły, i Sapiehy, a co także zgadzało się z linią prymasa Glempa. Po śmierci prymasa Wyszyńskiego (1981 r.) kard. Macharski był brany pod uwagę jako jego następca w roli przywódcy całego Kościoła w Polsce. Tak go postrzegano również w rządzącej PZPR. Był to symboliczny wyraz jego ówczesnego znaczenia politycznego. Sam Macharski uważał siebie za pośrednika w kontaktach władz kościelnych z władzami PRL, a jeszcze bardziej w kontaktach między nimi a otoczeniem papieża Jana Pawła II. Współprzewodniczył (z Kazimierzem Barcikowskim) wzn