Chińska karta w polityce PRL

Przypomnijmy ówczesną sytuację Chin i wynikającą z niej optykę Mao Zedonga. Władza Moskwy i narzucanie tzw. jedynej słusznej linii bratnim krajom były dla niego uciążliwe. Mao znał siłę Chin i miał ambicję realnego partnerstwa z ZSRR. Jednocześnie, ponieważ sam otaczał się kultem jednostki, był zaniepokojony przekazem z Moskwy potępiającym Józefa Stalina i stalinizm, krytyką systemu władzy, który popierał. Obawiał się przeszczepiania antystalinowskiego nurtu także do Chin. Dodajmy, że Mao nie uznawał autorytetu Nikity Chruszczowa. Stalina nie lubił, ale czuł do niego respekt – bo Stalin wygrał wojnę, zbudował mocarstwo. Chruszczow? Jeszcze bez osiągnięć, w przeciwieństwie do Mao, który wygrał wojnę w Chinach. W tej sytuacji Chiny były skłonne do podważania wszechwładnego autorytetu i patronatu ZSRR nad państwami bloku socjalistycznego, ale tak, by nie doprowadzić do upadku całego obozu. Pekińska kłótnia Ochaba z Mikojanem Polskie elity komunistyczne musiały znać aspiracje Chin, a tym samym widzieć potencjał do wykorzystania dla ochrony polskiej autonomii. We wrześniu odbył się VIII Zjazd Komunistycznej Partii Chin (KPCh), polskich komunistów reprezentowała na nim delegacja na czele z I sekretarzem PZPR Edwardem Ochabem. Zanim wyruszył do Chin, zorganizował 10 września bankiet na cześć chińskiego ambasadora w Polsce Wang Bingnana. Przywódca PZPR powiedział wtedy, że polska partia popiera linię KPCh, a także, że zamierza zdobyć nowe doświadczenia, poznając chińskie rozwiązania. W czasie pobytu Ochaba w Pekinie doszło do dalszego zacieśniania stosunków polsko-chińskich. Mao postanowił go przyjąć na jednej audiencji z Anastasem Mikojanem, członkiem Biura Politycznego KC KPZR. Podczas spotkania chwalił Polskę, a także Gomułkę, co mocno irytowało sowieckiego wysłannika. W konsekwencji pochwał Ochab miał pozwolić sobie na krytykę Moskwy. Poskutkowało to kłótnią obu gości. Mikojan nie zgadzał się na spokojną analizę zmian w Polsce przedstawianą przez Ochaba, na co Ochab zwrócił mu uwagę, że Polacy najlepiej wiedzą, o co w Polsce chodzi. Na to stwierdzenie Mikojan wybuchnął: „Ludzie, którzy głoszą takie antyradzieckie idee, mogą być jedynie uważani za wrogów i odpowiednio do tego potraktowani”. Ochab pożegnał się z Mao i wyszedł z pokoju, a przywódca Chin podążył za nim. Mikojan zrezygnował zaś z dalszego pobytu w Kraju Środka i tego samego dnia wrócił do Moskwy. Polska delegacja w dwustronnej rozmowie przedstawiła też jasno swoje poglądy i oczekiwania. Zapewniono, że Polacy nie zamierzają opuszczać bloku socjalistycznego oraz Układu Warszawskiego, chcą tylko szerszej autonomii i możliwości obrania własnej drogi. Na tę deklarację Mao odpowiedział: „Wydaje się, że Chiny i Polska trzymały ze sobą, nawet o tym nie wiedząc. To dobre towarzystwo, z którego jesteśmy zadowoleni”. Poinformowano też stronę chińską, że prawdopodobne jest dojście do władzy w Polsce Władysława Gomułki. Polska delegacja w drodze do Chin zatrzymała się w Moskwie, tam jednak przemilczano ten scenariusz. Jak widać, polscy komuniści, doskonale zdając sobie sprawę, że sowieccy towarzysze są wrogo nastawieni do Gomułki, postanowili, na przekór Moskwie, zabiegać o poparcie u kogo innego. Okazało się, że dość trafnie dobrali potencjalnego sprzymierzeńca. Mao nawet w jednej z dyskusji porównał się do Gomułki, wskazując, że też doszedł do władzy wbrew Moskwie. Kolejnym przykładem przyjaznego spojrzenia ze strony chińskiego przywódcy była jego wypowiedź na temat wpływu wydarzeń poznańskich na rozwiązanie problemu protestu robotniczego w Szanghaju, do którego doszło w sierpniu: „Na początku uważaliśmy, że wydarzenia w Szanghaju były kontrrewolucyjnym incydentem, ale po rozmowie telefonicznej z naszymi ludźmi w Warszawie zmieniliśmy punkt widzenia (…) zawsze gdy myślę o Szanghaju, od razu kojarzy mi się to z Poznaniem”. Chińczycy grożą Moskwie W następnych tygodniach wydarzenia w Polsce osiągnęły punkt kulminacyjny. 20 października w Moskwie doszło do posiedzenia prezydium KC KPZR. Podjęto na nim decyzję o „skończeniu z tym, co się dzieje w Polsce”. Wysłano też do bratnich partii socjalistycznych zaproszenie do Moskwy w celu omówienia sytuacji. Władze chińskie po otrzymaniu tego zaproszenia odbyły specjalne posiedzenie 21 października wieczorem. Zapoznano się na nim z sytuacją w Polsce oraz wybrano skład delegacji, a także przyjęto, że taktyką wobec napięć między Polską a ZSRR powinna być mediacja. Następnego dnia Mao Zedong przekazał sowieckiemu ambasadorowi, że Polacy mają prawo wybrać Gomułkę na przywódcę oraz dokonywać zmian, jakich chcą w Biurze Politycznym, a także, że powinno nawiązywać się z nimi stosunki na równych warunkach. Zagrożono także, że zbrojna interwencja w Polsce zakończy się kategorycznym potępieniem ZSRR przez Chiny. Takie stanowisko dotarło do Moskwy 22 października. Przebywający w tych dniach w Pekinie działacz PZPR Mieczysław Marzec odlatywał 22 lub 23 października do Polski. Na lotnisku doszło do jego nieoczekiwanej rozmowy z przedstawicielami KC KPCh (Liu Shaoqi, Deng Xiaoping, Zhu De), podczas której Liu Shaoqi powiedział: „Proszę przekazać przywódcom PZPR nasze wyrazy szacunku i słowa podziwu za wasze wysiłki reformatorskie. Chcemy zaznaczyć, że całkowicie popieramy zabiegi poczynione przez PZPR, by naprawić błędy, i życzymy wam sukcesów w ekonomicznym i politycznym rozwoju waszego kraju”. Zadeklarowano też gotowość pomocy i udzielenia bezzwrotnej pożyczki 30 mln dol. W praktyce na Kremlu decyzję o zaniechaniu pomysłu interwencji zbrojnej w Polsce podjęto 21 października, czyli przed dotarciem odpowiedzi z Chin. Istotne były tu dalsze wydarzenia w Polsce i wystąpienia Gomułki podkreślające chęć współpracy z ZSRR. Z drugiej strony władze na Kremlu mogły przypuszczać, jakie stanowisko zajmie Pekin. Mimo to zaproszenie do Moskwy pozostało aktualne i w następnych dniach doszło tam do rozmów KPZR z przedstawicielami bratnich partii. Na czele delegacji chińskiej stali Liu Shaoqi oraz Deng Xiaoping. Chruszczow przyznał Chińczykom rację, że wątpliwości KPZR wobec Polski były nieuzasadnione i zadeklarował, że sowiecka partia po zapoznaniu się z ocenami strony chińskiej zweryfikowała swoje stanowisko i zamierza uznać nowe kierownictwo PZPR. Dalsze narady jednak wiązały się z krytyką Gomułki. Niepokój budziło usunięcie Konstantego Rokossowskiego z polskich władz i Ministerstwa Obrony. Również Chińczycy uznali ten ruch za przesadę. Liu Shaoqi powiedział: „Problem ten jest istotny, Gomułka posunął się za daleko, nie powinien mścić się na tych, którzy go kiedyś prześladowali”. Ze względu na przyjazne stosunki Chin z Polską Chruszczow poprosił delegację chińską o wyjazd do Warszawy i wpłynięcie na polskie władze. Gomułka, podejrzewając, w jakim charakterze goście mieliby przybyć, odmówił. Najprawdopodobniej z tego powodu w nocy 27 października Mao Zedong spotkał się z polskim ambasadorem w Pekinie Stanisławem Kirylukiem. Po zapoznaniu się z sytuacją w Polsce oraz informacjami na temat Gomułki Mao skrytykował pozostałości wielkoruskiego szowinizmu, pochwalił niezwykłą mądrość PZPR oraz wskazał na konieczność współpracy PZPR i KPCh, aby przekonać ZSRR do słuszności ich racji. Następnie jednak zastrzegł, że niepokoi go żądanie wycofania sowieckich wojsk z Polski. Po tym akcie poparcia przez Chiny Biuro Polityczne PZPR postanowiło wysłać do chińskiego kierownictwa listowne podziękowania i zaproszenie do wizyty w Polsce. Zapewniono także, że nigdy nie zamierzano zgłaszać żądania opuszczenia Polski przez wojska radzieckie. Jednak i bez tej odpowiedzi Mao postanowił zmienić taktykę. Doszło do tego 29 października, gdy w czasie narad strona sowiecka przedstawiła informację, że Polska i Węgry żądają wycofania wojsk ZSRR z ich terytoriów. Liu Shaoqi wyraził pogląd o konieczności stacjonowania tam tych wojsk, a także opowiedział się za obroną Rokossowskiego. Dyskusję jednak przerwał telefon z Pekinu. Po nim Liu Shaoqi przedstawił nowe stanowisko Mao Zedonga. Brzmiało ono: ZSRR powinien równoprawnie traktować inne kraje socjalistyczne, dać im więcej swobody i wycofać swe wojska po to, by państwa te mogły same decydować o swych sprawach. Po zrozumiałym zaskoczeniu Chruszczow ostatecznie wyraził akceptację i stwierdził, że należy „zdobyć się na odwagę i ułożyć nasze stosunki z tymi krajami na nowych zasadach”. Cenne rady towarzyszy W dalszym toku rozmów Chruszczowa z delegacją chińską padła propozycja ze strony Liu Shaoqi, aby wydać oświadczenie o rezygnacji z ingerencji w wewnętrzne sprawy innych państw, ich równoprawnym traktowaniu oraz umożliwieniu im samodzielnego decydowania o kwestiach ekonomicznych i organizacyjnych, na którą, po długich negocjacjach, przystał Chruszczow. Opracowano oświadczenie, a następnie 30 października na obradach Prezydium KC KPZR zatwierdzono jego treść. Chruszczow