Październik 1956: niedoceniany przełom

Bez poznańskiego buntu w czerwcu 1956 r. nie byłoby zapewne kilka miesięcy później głębokiego i trwałego zerwania ze stalinizmem, na skalę znacznie większą niż w innych krajach bloku sowieckiego, ale to właśnie październikowy przełom był jedną z najważniejszych cezur w powojennej historii, bez której wiele spraw miałoby inny, raczej znacznie gorszy obrót. Wbrew powtarzanym często opiniom destalinizacja w Polsce była opóźniona w stosunku do niektórych krajów bloku, gdzie – na Węgrzech, w NRD czy samym ZSRR – pierwsze oznaki liberalizacji były widoczne już wiosną 1953 r., od razu po śmierci Józefa Stalina. Pierwszy impuls do zmian u nas przyszedł z zewnątrz, na falach Radia Wolna Europa, które jesienią 1954 r. zaczęło nadawać demaskatorskie audycje ważnego funkcjonariusza bezpieki ppłk. Józefa Światły, który kilka miesięcy wcześniej zbiegł na Zachód. Aż do wiosny 1956 r. stopniowa liberalizacja znajdowała się jednak pod kontrolą kierownictwa partii, które decydowało o wszystkich zmianach czy odwilżowych tematach, jakie mogły być poruszane w prasie. Przełomem był XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w lutym 1956 r. Zjazdowy referat Nikity Chruszczowa, w którym poddał on ostrej krytyce politykę Stalina, został powielony w formie broszury i rozesłany przywódcom wszystkich bratnich partii. Tylko jednak w Polsce i Związku Radzieckim wyszedł on poza wąski krąg partyjnej elity, był odczytywany na otwartych zebraniach partyjnych, w których mogli brać udział także bezpartyjni. I w jednym, i drugim przypadku kierownictwo partii chciało przy pomocy oficjalnej krytyki Stalina zyskać poparcie społeczeństwa dla swojej polityki. W Warszawie taka śmiała decyzja była jeszcze w dodatku ułatwiona przez śmierć Bolesława Bieruta tuż po zakończeniu moskiewskiego zjazdu. Ze sceny w najdogodniejszym momencie zeszła postać, którą można było obarczyć odpowiedzialnością za tzw. błędy minionego okresu. O ile w ZSRR udało się utrzymać społeczeństwo w ryzach – choć dziś historycy uważają odczytywanie referatu Nikity Chruszczowa za początek formowania się w tym kraju zalążków niezależnej od partii opinii publicznej – to w Polsce uruchomiło to lawinę, nad którą rządzący nie byli w stanie zapanować. Na zebraniach, w których uczestniczyły tysiące ludzi, po odczytaniu referatu padały pytania podważające polityczne status quo we wszystkich możliwych aspektach. Domagano się powrotu do władzy Władysława Gomułki, pamiętanego nie tyle jako komunista, który zniszczył w latach powojennych opozycję, ile jako przywódca, który przeciwstawił się Stalinowi i zapłacił za to kilkuletnim uwięzieniem. Wysuwano żądania zaprzestania kolektywizacji, uwolnienia internowanego prymasa Stefana Wyszyńskiego, usunięcia z Polski Armii Czerwonej, ujawnienia prawdy o Katyniu, a nawet odzyskania Wilna i Lwowa. Pękała bariera strachu, która była spoiwem stalinowskiej dyktatury. W kolejnych miesiącach w wyniku amnestii na wolność wyszły tysiące więźniów politycznych, aresztowano najwyższej rangi funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, na których kierownictwo partii chciało przerzucić odpowiedzialność za „wypaczenia”, prasa – z tygodnikiem „Po Prostu” na czele – była coraz śmielsza w krytyce minionego okresu i żądaniach demokratyzacji. Krwawo spacyfikowany poznański bunt nie przerwał jednak demokratyzacji, ale uświadomił I sekretarzowi Edwardowi Ochabowi, a także proreformatorsko nastawionej partyjnej frakcji tzw. puławian, jak głębokie jest niezadowolenie społeczne. Dla uniknięcia podobnych wybuchów w innych miastach i zachowania kontroli nad sytuacją pozostawała tylko ucieczka do przodu. Od wiosny 1956 r. we wszystkich ubeckich i partyjnych raportach o nastrojach, trafiających z całego kraju na biurka Ochaba i innych członków Biura Politycznego, jak refren powtarzały się oczekiwania, że najwyższe stanowisko odzyska Gomułka i doprowadzi do głębokiego przełomu. Ten ostatni doskonale wyczuwał atmosferę w kraju, odrzucił propozycję objęcia niższych stanowisk i czekał, aż w jego ręce trafi pełnia władzy. 12 października po raz pierwszy uczestniczył – jeszcze bez żadnej formalnej funkcji – w posiedzeniu Biura Politycznego, podczas którego przedstawił swój program. Zapowiedział zmianę modelu stosunków polsko-sowieckich na bardziej równoprawny, m.in. usunięcie z polskiego wojska sowieckich oficerów i zaprzestanie wywozu węgla do ZSRR za ułamek cen światowych, co w powszechnym odbiorze było symbolem zależności i wyzysku ze strony wschodniego sąsiada. Stanowisko I sekretarza partii miał odzyskać na kolejnym VIII Plenum KC PZPR, którego początek wyznaczono na 19 października. W tym momencie do gry wkroczył Kreml, zaalarmowany przez swoją ambasadę w Warszawie, z którą w bliskim kontakcie pozostawali przedstawiciele konserwatywnej frakcji partyjnej, tzw. natolińczycy. Na warszawskim Okęciu tuż przed rozpoczęciem VIII Plenum wylądował samolot z Moskwy, z którego wyłonił się Chruszczow w asyście członków politbiura (z niezbyt dobrze kojarzącym się Polakom Wiaczesławem Mołotowem) i wojskowych najwyższej rangi. Już schodząc z samolotu na płytę lotniska, wygrażał pięścią Ochabowi i innym witającym go członkom polskiego kierownictwa, wykrzykując: „Ten numer nie przejdzie!”. Można by w tym dostrzec pewne rysy groteskowe, gdyby nie to, że jeszcze poprzedniego dnia ze swych baz na Dolnym Śląsku wyruszyły w kierunku Warszawy sowieckie oddziały. Kolumny wojsk pancernych i zmechanizowanych dotarły na odległość stu kilkudziesięciu kilometrów od Warszawy – w okolice Łodzi i Włocławka (niektóre jeszcze bliżej – do Łowicza i Sochaczewa), na wody Zatoki Gdańskiej wpłynęły sowieckie okręty wojenne. Polska znalazła się w jednym z najbardziej dramatycznych momentów swojej powojennej historii, nie tyle na skraju sowieckiej interwencji zbrojnej – jak w grudniu 1980 r. i marcu 1981 r. – ale już w jej obliczu. Marsz na Warszawę, pomyślany zapewne jako zbrojna demonstracja mająca zapobiec powrotowi Gomułki do władzy, w każdej chwili mógł doprowadzić do rozlewu krwi i wybuchu walki, jak to nastąpiło w Budapeszcie kilka dni później. Tym bardziej że w kraju odbywały się tysiące żywiołowych wieców, demonstracji ulicznych, masówek w zakładach pracy, z hasłami poparcia Gomułki, protestu przeciwko interwencji i żądaniami radykalnych zmian w kraju. Ich apogeum przypadło na trzy dni trwania VIII Plenum, ale wysoka fala niekontrolowanej aktywności społecznej trwała jeszcze w listopadzie, a nawet dłużej (10 grudnia tłum w Szczecinie zajął m.in. komendę wojewódzką MO, więzienie i konsulat sowiecki). Jednym z największych paradoksów tego ruchu było łączenie entuzjastycznego poparcia dla Gomułki, traktowanego jak narodowy przywódca, z żywiołowym antysowietyzmem. Ilustracją tego mogą być ulotki znalezione przez UB w Świdnicy: „Czerwona Armia do domu, żądamy niepodległości Polski. Niech żyje W. Gomułka, bohater narodu polskiego”. Na wiecach i masówkach powszechnie domagano się nie tylko usunięcia z Polski wojsk i moskiewskich doradców, zaprzestania wywozu węgla, ale także odzyskania ziem utraconych po wojnie na rzecz ZSRR, co już nie powtórzyło się w czasie żadnych kolejnych protestów społecznych. W wielu miejscach panowała atmosfera narodowego, antysowieckiego i antyrosyjskiego powstania, krążyły pogłoski, że walki z Sowietami już trwają. Próbowano obalać, a przynajmniej bezcześcić pomniki wdzięczności dla Armii Czerwonej w miejscowościach, gdzie ona stacjonowała, tłumy demonstrowały pod koszarami. Domagano się także uwolnienia prymasa i wszystkich więzionych duchownych, przywrócenia w szkołach lekcji religii (jedno i drugie zostanie wkrótce spełnione), zniesienia lekcji rosyjskiego, przywrócenia orłowi korony, a żołnierzom rogatywek. Żądano likwidacji znienawidzonej bezpieki, ukarania odpowiedzialnych za zbrodnie, ujawnienia nazwisk tajnych współpracowników UB. Na czele tego narodowego powstania w świadomości milionów Polaków stał Władysław Gomułka, który jesienią 1956 r. otaczany był kultem większym niż prawdopodobnie jakikolwiek inny polski polityk po drugiej wojnie światowej, wliczając w to Lecha Wałęsę w jego najlepszych momentach. W archiwach zachowały się listy (często pisane w bardzo niewprawny sposób) wysyłane z całego kraju do I sekretarza z wyrazami poparcia, oddania, a niekiedy nabożnej czci. Często towarzyszyły im dary pieniężne, a nawet biżuteria, z prośbami o wykorzystanie na potrzeby odzyskanej ojczyzny. Gdy Gomułka wybrał się w połowie listopada z oficjalną wizytą do Moskwy, powszechne były obawy, że nie wróci stamtąd żywy. Na trasie powrotu jego pociągu czekały na niego wiwatujące tysiące ludzi, co można zobaczyć na kronikach filmowych, i nie był to entuzjazm reżyserowany jak w innych momentach PRL. Najbardziej przerażony ruchem masowym, który wyniósł go do władzy, musiał być sam Gomułka, który po uspokojeniu sytuacji natychmiast przystąpił do jego stopniowej, konsekwentnej neutralizacji. Zanim to nastąpiło, musiał jednak poradzić sobie z gniewnym Chruszczowem i maszerującymi na Warszawę wojskami. 19 października przez cały dzień trwały w Belwederze rozmowy między delegacją z Moskwy a członkami polskiego politbiura, w których brał udział także Gomułka. Z różnych relacji wyłania się obraz Chruszczowa zaniepokojonego perspektywą osłabienia, a może i rozpadu władzy komunistyczn