Październik 56: wspomnienia świadków

„Od Października nie ma odwrotu” – takim tytułem zaczynał się pierwszy numer tygodnika POLITYKA z 27 lutego 1957 r. Po 60 latach przyszedł czas na weryfikację tamtego optymizmu. Debata z udziałem uczestników wydarzeń 1956 r. odbyła się w redakcji POLITYKI, co ma wymiar symboliczny. – POLITYKA jest dzieckiem Października, nasza historia nierozerwalnie wiąże się z tamtymi wydarzeniami – przypomniał redaktor naczelny Jerzy Baczyński. W pierwszym numerze artykuł o granicach swobód politycznych zamieścił Andrzej Werblan, wówczas członek KC PZPR, dziś historyk mający na koncie biografię Władysława Gomułki, i gość panelu. – Spotykamy się w gronie uczestników i świadków tamtych wydarzeń – zauważył współorganizator spotkania, przewodniczący stowarzyszenia Kuźnica Andrzej Kurz, który w 1956 r. kończył 25 lat i dwa lata później został osobistym sekretarzem Romana Zambrowskiego, jednego z przywódców frakcji reformatorskiej w PZPR. Zaproszeni uczestnicy i świadkowie Października mieli wówczas bardzo różne punkty obserwacyjne. Andrzej Werblan, wtedy tuż po trzydziestce, od kilku miesięcy kierownik Wydziału Propagandy, nasłuchiwał wieści w gabinetach KC i Komitetu Warszawskiego PZPR. Zorientowany w rozgrywkach dwóch najważniejszych frakcji partyjnych, ortodoksyjnych natolińczyków i reformatorskich puławian, sam sprzyjał puławianom (zaliczał się do nich m.in. późniejszy naczelny POLITYKI Mieczysław F. Rakowski). Korytarzowe plotki docierały też do aktywisty partyjnego, jeżdżącego trochę po Polsce współpracownika zrewoltowanego tygodnika „Po Prostu” i psychologa zajętego wówczas pisaniem doktoratu, 27-letniego Janusza Reykowskiego. Z zupełnie innej perspektywy – gorących studenckich wieców – oglądał wydarzenia 22-letni Krzysztof Pomian, student filozofii, członek partii, który z kolegami z Uniwersytetu Warszawskiego postanowił ujarzmić chaos spontanicznych zgromadzeń na Politechnice Warszawskiej. – Wybraliśmy się tam z Jackiem Kuroniem. Jacek chciał zapanować nad wiecem i go wygwizdano. Wtedy wszedłem na mównicę. Też mnie wygwizdano. „Pocałujcie mnie w dupę!” – krzyknąłem, schodząc. I wtedy zaczęli wołać: „Wracaj! Wracaj!”. Tak zaczęła się moja kariera przewodniczącego wieców na Politechnice. W Fabryce Samochodów Osobowych na warszawskim Żeraniu pierwsze doświadczenie polityczne zdobywał niespełna 19-letni student historii Karol Modzelewski, wysłany przez kolegów, aby wśród robotników robić rewolucję. Przywołane przez nich okruchy wydarzeń, wyłowione z pamięci migawki układają się w wyrazisty obraz Października, w którym dominują niesłychanie silne emocje. Dezorientacja i niepewność w gabinetach władzy, krzyki studenckich demonstracji, desperacja robotników szykujących się do odparcia wojsk sowieckich idących na stolicę. Żeby zrozumieć, na czym dziś koncentruje się dyskusja wokół przełomu 1956 r., jakie stawia się najważniejsze pytania i o co spiera, najpierw trzeba poznać temperaturę tamtego czasu. Polityczny termometr pokazał stan podgorączkowy po ujawnieniu referatu Nikity Chruszczowa „O kulcie jednostki i jego następstwach”, wygłoszonego przez niego w Moskwie podczas XX Zjazdu KC KPZR w nocy z 24 na 25 lutego. Teoretycznie tajne przemówienie, demaskujące zbrodnie Stalina, szybko stało się jawne. Szeptano o nim w Polsce już w połowie marca. Odczytano je naturalnie w Radiu Wolna Europa, a jego egzemplarze przepisywane przez kalkę sprzedawano nawet na Bazarze Różyckiego w Warszawie razem z zagranicznymi ciuchami. Po kraju krążył dowcip o dwóch bestsellerach: „Złym” Leopolda Tyrmanda (powieść wydano w grudniu 1955 r.) i „Złym” Chruszczowa. Partyjne kadry zapoznawano z szokującymi faktami stopniowo. Jak to wyglądało w praktyce, opisał w dzienniku 21-letni student polonistyki UW, późniejszy wieloletni dziennikarz tygodnika POLITYKA, nieżyjący już Andrzej Krzysztof Wróblewski: „W niedzielę rano narada aktywu uczelni, to znaczy członków zarządów wydziałowych i przewodniczących kół ZMP. Trzy sprawy: dyskusja nad planem pracy (…), sprawozdanie (…) i wreszcie – przemówienie Chruszczowa na XX Zjeździe. Wiceprzewodniczący Chojnacki streszczał przez półtorej godziny siedemdziesięciostronicową broszurkę. Na Sali kompletna cisza. (…) »Towarzysze, teraz już wiecie, jak i o czym informować młodzież«. (…) Wszyscy w krzyk”. Ten stan przeszedł w gorączkę w październiku. I w strach. Zapamiętał go m.in. Werblan, jedyny żyjący jeszcze członek VIII Plenum KC PZPR: – Kiedy jednostki Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej szły na Warszawę, natolińczycy byli w euforii: oto przybyła odsiecz. A do puławian docierały hiobowe wieści: szykuje się noc długich noży, wszystkich nas zlikwidują. Ponoć Kazimierz Witaszewski, który miał w KC nadzór nad wojskiem, już zgromadził 200 oficerów gotowych do akcji. Kolega poradził mi, żebym nocował u niego w domu. Wieczorem przyszły wiadomości, że wojska stanęły, para z natolińczyków uszła, tak że nie poszukałem innego noclegu. Modzelewski był w tym czasie na wiecu w FSO, gdzie do kilku tysięcy robotników zebranych przy bramie przemawiał Lechosław Goździk, I sekretarz Komitetu Zakładowego PZPR, charyzmatyczny przywódca robotników. – Odczytał im skład nowego Biura Politycznego. Tylko nazwisko Gomułki wywołało lekkie poruszenie. Ale kiedy zwrócił uwagę, że nie ma nazwiska Rokossowskiego, zapadła cisza. W tym momencie ulicą przejechały samochody pancerne. „Jeżeli pod naszą bramą jeżdżą samochody pancerne, to dzieje się to za wiedzą Rokossowskiego, który jest ministrem obrony narodowej” – powiedział Goździk. Poczułem, jak tłum się zagotował. Krzyknęli, żeby stołówka szykowała zupę, bo zostają na noc. To była sprawa między nimi a Moskwą. Fabryka stała się bastionem sprawy polskiej. Sprawy zaszły daleko, bo odebrano broń straży przemysłowej i rozdano ją aktywistom partyjnym. Modzelewski przywołał jeszcze jedno znaczące wspomnienie: – Goździk wystąpił z propozycją, żeby załadować ciężarówki piaskiem, wziąć butelki z benzyną, odkuwki (metalowe półfabrykaty, skuteczniejsze do rzucania niż cegły) oraz flagi biało-czerwoną, czerwoną i zatarasować drogę do Warszawy. „Jak dowódca czołgu otworzy właz, zaśpiewamy Międzynarodówkę i polski hymn. Nasi nie będą strzelać. A jak, to będą Ruscy…”. Rozłożył ręce, dając do zrozumienia, że pozostaną odkuwki i benzyna. Podobne nastroje znajdziemy w dzienniku Wróblewskiego. Jeszcze w lipcu wyjeżdżał na obowiązkowy miesięczny obóz wojskowy. „Matka spytała mnie – niby żartem – co by było, gdyby nas użyto do tłumienia rozruchów. Odpowiedziałem też żartem, że chyba byśmy strzelali – wzorem niejednej rewolucyjnej armii – do tych, co wydali taki rozkaz”. I dodał: „Ten żart nie jest taki nierealny”. Reykowski na jednym z wielu organizowanych ad hoc spotkań partyjnych usłyszał: „Grozi nam dyktatura wojskowa i musimy być na nią przygotowani”. Co by to miało konkretnie oznaczać i jak się przygotować, już nie tłumaczono. Zapamiętał też opowieść dyżurnego z KC, do którego zadzwonił w nocy pierwszy sekretarz z Sieradza, informując o jadących przez miasto czołgach. „Weźcie komendanta milicji, pojedźcie za nimi, zobaczcie, dokąd się kierują” – poradzono mu. Ale kiedy Sowieci stanęli w lesie i usiłował przedostać się za nimi, został zatrzymany, a tłumaczenie, kim jest, poskutkowało żołnierską odpowiedzią: „Sekretarz, nie sekretarz, idźcie w…”. Werblana 19 października o 7.00 rano obudził telefon: „Mamy gości!”. Co oznaczało przylot Chruszczowa w asyście politbiura, w tym Wiaczesława Mołotowa. – A wieczorem docierały do mnie wieści z Belwederu o kłótniach Chruszczowa i Gomułki. Dzień po rozpoczęciu powstania na Węgrzech, 24 października, kiedy wojska radzieckie jechały pacyfikować Budapeszt, w Warszawie spod Pałacu Kultury i Nauki rozchodził się kilkusettysięczny, rozgrzany polskim zwycięstwem tłum demonstrantów. Był wśród nich Karol Modzelewski: – Widziałem sztandar węgierski z dziurą po wyciętym sowieckim godle. Z grupą poszliśmy za biało-czerwoną flagą. Ludzie krzyczeli, że idziemy na ambasadę sowiecką lać kacapów. Wszyscy kierowali się tam, gdzie widać było polski sztandar, więc myśmy z kolegami dołączyli do niosącego go chorążego, wzięliśmy go pod ręce i jakoś tak skierowaliśmy się w tej wrzawie w stronę Politechniki. Udało się ludzi wprowadzić do auli, choć część nadal wołała, że chce pod ambasadę. I wtedy Krzyś Pomian nie wytrzymał: „Kto chce czwartego rozbioru Polski, niech idzie pod ambasadę robić burdę!”. Zrobiło się cicho. Tak jak podczas rewolucji bywa, wszystko działo się błyskawicznie, chaotycznie, a uczestnikom wydarzeń nie układało się w tak lubiany przez historyków ciąg przyczynowo-skutkowy. Większość ludzi wyległych na ulice mogłaby powtórzyć za Andrzejem Krzysztofem Wróblewskim: „Wyglądam na idiotę w permanentnej euforii”. Na bilans przyszedł czas później. Rok 1956 ujawnił zjawiska zachodzące dotąd podskórnie i nadał im nową dynamikę. Obnażył kryzys władzy; tej na Kremlu i w Warszawie. Okazało się, że monolit ma głębokie pęknięcia, że zwalczają się różne frakcje, a ich tarcia można odtąd wykorzystać w rozgrywce z rządzącymi. Odsłonił też konflikt między robotnikami a państwem z nazwy robotniczym. Wydobył na jaw nastroje antysowieckie i narodowe. Ujawnił obecność na scenie nowego pokolenia – zauważył prowadzący debatę prof. Wiesław Włady